AVE -- protestanten en katholieken over -- MARIA
INLEIDING 1 (Antwerpen) 1521 was het
sterfjaar van Josquin Desprez, de Picardische componist die
achtereenvolgens in dienst van de paus en het franse hof is
geweest. Hij was Luthers favoriete componist. Hij noemde hem
‘der Notenmeister’ omdat hij met de muzieknoten deed wat hij
wilde, terwijl anderen moesten doen wat de noten wilden’.
1521 was ook het jaar dat Luther door paus Leo X werd
geëxcommuniceerd (bul ‘Exsurge Domine’ ‘Sta op Heer en verstrooi
uw vijanden’), nadat hij op de Rijksdag te Worms geweigerd had
zijn geschriften te herroepen. Met deze veroordeling werden de
barsten die Luthers kritiek op de officiële kerk hadden
veroorzaakt in de muren van het Westerse Christendom verdiept
tot een scheur die tenslotte dwars door Europa zou trekken en
kerk zou verdelen.
Vandaag zijn wij weer op zoek naar elkaar. En we doen dat
vanavond rond één van de meest controversiële thema’s die er
bestaat: Maria. Haar vurige verering of de hartstochelijke
afwijzing ervan is één van de ‘sjibbolets’ van het genoemde
kerkelijk schisma geworden.
Een eeuw na de zojuist genoemde feiten propageerden de
Jezuïeten hier ter plaatse de Maria-devotie net zo ijverig als
de gereformeerde kerken die iets verderop bestreden.
Een sjibbolet is het ‘geworden’. Niet van den beginne
geweest...
1521 was nl. ook het jaar waarin Luther een boekje in druk
laat verschijnen getiteld: Das Magnificat, verdeutscht und
ausgelegt¸ waarin hij uitvoerig de lofzang van Maria uitlegt
en toelicht wat hij verstaat onder ‘haar zalig prijzen’. U zult
verrast zijn te horen wat hij daarin over de ‘hooggeëerde Maagd
Maria’ zegt. [daarover later meer in mijn tweede interventie].
|
INLEIDING 2 (St. Niklaas) Hier
vlakbij op het kerkhof vindt u een monumentaal graf met een
oppervlakte van 20,60 m2 omheind door een sierlijk hek in
gegoten ijzer. Op de zerk prijkt het wapen van de familie
PRISSE, en daaronder in grote letters – in het Frans – de tekst
uit 1 Cor 6: 14; Zoals God de Heer heeft doen verrijzen, zo
zal Hij door Zijn macht ook ons doen verrijzen.
Dit graf bevindt zich op het perceel dat vroeger was
voorbehouden voor personen die de Joodse of Protestantse
godsdienst hadden beleden. In de volksmond het geuzenkerkhof
genoemd. Het bevond zich in het verlengde van wat diezelfde
volksmond de hondenkuil (trou des chiens) noemde, het perceel
waar mensen werden begraven die zeker ‘verdoemd’ zouden zijn,
zoals zelfmoordenaars. Samen heten deze percelen het
verdomhoekje.
De familie Prisse was protestant, steunende leden van de kerk
waar ik in Antwerpen het voorrecht heb protestant te zijn...
Zó was het tussen protestanten en katholieken in de 19de eeuw
eeuw... zo is het vandaag gelukkig niet meer. Vandaag zijn wij
weer op zoek naar elkaar. En we doen dat vanavond rond één van
de meest controversiële thema’s die er bestaat: Maria. Haar
vurige verering of de hartstochelijke afwijzing ervan is één van
de ‘sjibbolets’ van het genoemde kerkelijk schisma geworden.
Door de Jezuïeten hier ter plaatse werd de Maria-devotie net zo
ijverig gepromoot als teken van ‘katholieke identiteit’ en 100
km. Meer naar het noorden werd de totale afwijzing van de
Maria-verering gekoesterd als teken van ‘protestantse
identiteit’
Een sjibbolet is het ‘geworden’. Niet van den beginne
geweest...
In het jaar van zijn excommunicatie (1521) heeft Luther een
boekje aan de lofzang van Maria gewijd, waarin hij ook uitvoerig
ingaat op de ‘juiste verering van Maria’. U zult verrast zijn te
horen wat hij daarin over de ‘hooggeëerde Maagd Maria’ zegt.
[daarover later meer in mijn tweede interventie]. |
Deze avond is minstens zoveel ‘muziek’ als ‘woord’. En dat is niet
toevallig.Want over Maria, Meisje, Maagd of Middelares... kun je
twisten, maar dat ze een muze geweest is van hoog niveau is een
feit: inspirator van schilders, beeldhouwers, dichters en muzikanten
zonder weerga. Trouwens: tot op de huidige dag: Goreckis 3de
symfonie parafraseert het Stabat Mater dolorosa: En een zekere
‘Madonna’ zingt Like a virgin.
Vanavond hoort u andere muziek van ongeveer 500 jaar geleden,
muziekstukken die duidelijk maken hoe groot de Maria-devotie aan het
begin van de 16de eeuw al was. Maar: het is niet alleen maar
‘Ave Maria’ het is ook ‘Ave Christe’... Logisch zou ik zeggen. Want het
is dankzij de Zoon dat wij heden nog van de Moeder spreken.
Voorop hebben wij het belangrijkste gezet: de lofzang van Maria
zelf... Zij zingt niet de lof van zichzelf.. hoe zou ze..
neen: zij zingt de lof van God, die grote dingen aan haar gedaan heeft,
en wel m.n. dat hij naar haar heeft omgezien, en verder over Gods
onweerstaanbare macht en zijn verrassende opvatting over rechtdoen...
Afin luistert u zelf maar.
Na het Halleluia, volgt niet de evangelielezing, maar wel de eerste
interventie van mijn zeer gewaardeerde collega Paul Pas over het wat het
bijbelse getuigenis van Maria nou eigenlijk over Maria zegt.... E. H.
Pas komt dan verderop nog een een keer terug met een uiteenzetting over
en ook ik zelf zal nog 2x maal wat vertellen over Maria.
Mag ik u tenslotte vragen: uw applaus te bewaren voor na afloop...
[In het eerste deel van zijn toespraak ging E.H. Pas vooral in op de
betekenis van de engelgroet: Wees gegroet gij begenadigde (gezegende),
de Heer is met u. Hij duidde aan, hoe Lukas Maria middels dit verhaal en
deze groet in één rij zet met de grote godsmannen van het Joodse volk.
Daarna gaat hij in op Maria’s reactie op deze groet...:]
"Zie de dienstmaagd des Heren, mij
geschiede naar uw woord."
Een prachtige zin. En hij wordt nog prachtiger als we bedenken dat
Lucas dit verhaal heeft geschreven na Jezus'dood, speciaal om de
persoonlijkheid van Maria te schetsen. Jezus was namelijk van bij het
begin van zijn openbaar leven aangevallen en bedreigd door Farizeeën en
schriftgeleerden en die waren wat blij toen ook de priesterklasse zich
tegen Hem keerde, zodat Hij uiteindelijk gekruisigd werd. Maria heeft
dat allemaal weten gebeuren. Zonder twijfel volgde ze haar Zoon op de
voet, al behoorde ze niet tot de groep vrouwen die Hem overal volgde.
Wat heeft ze niet afgezien als moeder van die Jezus. Kan er nog een
groter lijden bestaan? "Ook uw hart zal door een zwaard worden
doorboord"(Lc.2,35): deze zin is onder het kruis ten volle waarheid
geworden; hij werd vooraf door Lucas geplaatst in de mond van de oude
Simeon, een man van de Geest.
Welnu, over die Maria die dat allemaal heeft meegemaakt, getuigt
dezelfde Lucas: zij heeft haar lot ten volle aanvaard. Haar reactie op
het lijden was:" zie de dienstmaagd des Heren, mij geschiede naar uw
woord." Dit is geen momentopname - hij kende haar toen nog niet -, maar
het is een onderschrift onder heel haar leven., dat vat haar leven
samen.
Indien de eerste kerkgemeenschap Maria had gekend als een min of meer
verbitterde vrouw, dan zou dit nooit geschreven zijn. Zelfs niet wanneer
ze slechts nu en dan die moordenaars van haar Zoon zou vermaledijd
hebben. Zonder twijfel is ze met die kruisiging gaan slapen en weer
opgestaan, haar hele verdere leven. Welnu, zegt ons de Geest door Lucas:
deze vrouw was uitzonderlijk groot. Van haar Zoon op het kruis heeft ze
geleerd vergiffenis te schenken, ook in haar situatie. Ze was een
uitzonderlijk goede leerlinge van haar Zoon, ze heeft Hem op de voet
gevolgd. Zalig zij die geloofd heeft in haar Zoon. Zij is onze oudere
zuster, zij gaat ons voor in het geloof, in het geloof dat zich toont in
het leven.
"En Maria sprak: mijn hart prijst hoog de Heer,
van vreugde juicht mijn geest om God, mijn Redder:
daar Hij welwillend neerzag op de kleinheid van zijn dienstmaagd
omdat Hij aan mij zijn wonderwerken deed Die machtig is...
Luther heeft een mooi commentaar op het magnificat geschreven. Hij
onderstreept daarin vooral het feit dat Maria alle eer aan God toekent.
Ze eist niets voor zichzelf op: alles is gave van God. Maria gaat ons
voor in nederige dankbaarheid. Ook wij hebben alles gekregen,. al wat we
kunnen, het is ons allemaal gegeven. We zullen in deze tijd er
uitdrukkelijk onze ouders en voorouders bij vernoemen, maar uiteindelijk
komt alle goed van God.
Lucas typeert Maria hier als een nederige en dankbare vrouw. En als
we erbij bedenken -terug- dat dit magnificat haar in de mond is gelegd
na Jezus'openbare terechtstelling, dan is het volop heerlijk. Maria
zegt: '"van vreugde juicht mijn geest." Ook na Jezus' dood was Maria bij
de eerste christenen gekend als een vreugdevolle vrouw. Lucas zegt., zo
hebben wij haar gekend, als een vrouw die heel haar leven zingt: 11 van
vreugde juicht mijn geest om God mijn Redder." Geweldig getuigenis,
uitzonderlijke vrouw. Een oudere en betere zuster. Hier zijn we geneigd
haar te vragen: Maria, neem ons bij de hand, help ook ons te leven in
het spoor van uw Zoon, gij zij toch ook een beetje onze moeder.
[uit de eerste toespraak van Paul Pas]
---
2 Mariale lofzangen en het weesgegroet
Paul Pas
Als een bejaarde vrouw, een weduwe zonder kinderen, ziek te bed ligt
in een kliniek en er is een nicht van haar, met een groot gezin, die
haar toch geregeld komt bezoeken, voor haar de was doet en de nodige
boodschappen, dan kan die zieke vrouw op een dag tot haar nicht zeggen:
"goed dat ik u heb, wat zou ik gaan beginnen zonder u, gij zijt mijn
toeverlaat, mijn al." Ze meent eik woord dat ze zegt. Maar natuurlijk
ook de dokters en verpleegsters zorgen voor die zieke, de poetsvrouw
kuist elke dag haar kamer en anderen zorgen voor haar eten. In die zin
is wat ze zegt wat overdreven. Haar woorden spreken vooral haar
dankbaarheid uit en ook haar bewondering omdat die nicht bij al haar
eigen werk ook nog voor haar zorgt. Stel dat deze zieke vrouw
dichterlijke aanleg had, dan zou hetgeen ze tot haar nicht schrijft,
mooie poésie zijn, met de nodige superlatieven. En alles altijd oprecht
gemeend. Zo mogen we de vele lofzangen verstaan die in de loop der
eeuwen voor Maria zijn gedicht en getoonzet. De ene dichter wedijvert
met de andere. Het staat allemaal vol superlatieven van bewondering:
enerzijds om het feit dat ze de moeder is van onze Verlosser, en
anderzijds ook om haar voorafgaan in het geloof en dankbare vreugde,
kortom in heiligheid. Hoor maar eens: 11 ave sanctissima Maria, mater
misericordiae, vita, dulcedo et spes nostra, salve." In de litanie van
Maria die we in onze kinderjaren thuis elke dag na het rozenhoedje
baden, kan het niet op: " allerreinste moeder, allerzuiverste moeder,
ongeschonden moeder, onbevlekte moeder, minnelijke moeder, wonderlijke
moeder, enz." In het Marialied dat wij Vlamingen het liefst zingen,
luidt het al volgt: " al wat Vlaandrens grootheid maakt, hebt gij ons
gegeven: eenvoud, adel van gemoed, moederweelde, minnegloed, enz.".
alsof Maria er ook maar voor iets tussenzit als geliefden van elkaar
houden. En toch zingen wij dat lied nog steeds met veel overtuiging. We
weten wel dat dit wat overdreven is, maar ik denk erbij: Maria weet dat
ook wel. En anderzijds blijft het voor ons ergens waar: Maria heeft met
heel ons leven te maken, ze gaat ons voor in het leven. Dat is geen
dogmatische taal, maar de taal van lofzangen, zoals we die veelvuldig
aantreffen in de liturgie van de orthodoxe christenen.
In de loop van de eeuwen zijn er zo veel gedichten liederen en
litanieën ontstaan ter ere van Maria: als we het allemaal letterlijk
zouden verstaan, dan stond ze mijlen boven God de Vader. Maar hiermee
raken we iets wat onderhuids aanwezig is en wat dat allemaal wat
uitlegt. In onze joods-christelijke godsdienst wordt God voorgesteld als
een man, wel een vader, maar toch voldoende streng en op afstand. Wat is
er gebeurd: het gelovige volk heeft daartegen onbewust gereageerd. De
Maria-figuur was er, ze was de heilige moeder van Jezus. Het volk heeft
zich gericht tot een vrouw-moeder, iemand die dichter bij ons staat.
Daar de doorsnee-gelovige zich niet al te vlug tot God zelf richtte,
richtte hij zich tot Maria en deze werd overstelpt met eerbetoon. In
feite, als we bidden tot Maria, dan richten we ons onbewust tot de
moederlijke dimensie van God. In deze tijd spreken we over God die ons
bemint met vaderlijke én moederlijke liefde. Onder invloed van de
feministische theologie wordt nu God soms als Moeder aangesproken. Als
God dichterbij komt, krijgt Maria minder aandacht. De vermindering van
de mariale godsvrucht is in onze kerk ook gebeurd door terug te keren
naar de boodschap van de Schrift, wellicht onder invloed van de
protestanten. Onze godsvrucht tot Maria is daardoor wat christelijker
geworden. Maar nog steeds bestaan er in onze katholieke kerk twee
gebeden die door iedereen gekend zijn: het onzevader, ons geleerd door
Jezus en waardoor we ons richten tot God, en het weesgegroet dat gericht
is tot Maria. We hebben, jammer genoeg, geen gebed tot Christus.
Een woord afzonderlijk nu over het weesgegroet. Het is duidelijk dat
het bestaat uit twee delen, van ongelijke waarde. Het eerst deel komt
haast letterlijk uit de Schrift: bij de groet door de engel wordt de
begroeting door Ellisabeth gevoegd: "Weesgegroet Maria, vol van
genade, de Heer is met u. Gezegend zijt gij boven alle vrouwen en
gezegend is de vrucht van uw lichaam, Jezus.*" Deze twee
begroetingen vinden we reeds samengebracht in de vijfde eeuw, en nog wel
in de canon van een mis. Dit is een mooi en kort gebed, geheel bijbels.
Luther vond dat men het daarbij best kon laten. Het is dan een
lofprijzing die men beschouwend kon bidden, ook meermaals na mekaar.
Maar de mensen hebben steeds graag wat gevraagd in hun gebed. En
anderzijds liet het korte gebed toe dat men er nog wat aan toevoegde. Zo
ontslx)nden er verschillende toevoegingen, allemaal uitgedacht door de
volksdevotie. Maar dat dreigde verwarrend te werken. Daarom heeft de
paus in 1568 de huidige tekst eens en voorgoed vastgelegd.
Iets over het tweede deel. Het luidt aldus:
"Heilige Maria, moeder Gods, bid voor ons arme zondaars, nu en in het
uur van onze dood." " Moeder Gode: dit vinden we tegenwoordig
niet zorn ideale aanspreking: het kan de indruk geven dat zij inderdaad
de moeder van God is, en dat kan natuurlijk niet. Beter ware: moeder van
de Heer. Dan komt: "bid voor ons". Het kan natuurlijk niet dat we
Maria zouden vragen voor ons een goed woordje te doen bij haar Zoon of
bij God. Ze is niet geduldiger of heiliger dan Jezus of God.
Integendeel, ze kreeg alles van God. Wat bedoelen we dan wel, naar mijn
bescheiden mening: zie naar ons, blijf ons nabij, neem ons bij de hand
en leer ons bidden. We vragen haar niet dat zij zich in onze plaats tot
God zou wenden, maar dat ze ons zou helpen ons beter tot God te richten.
"Bid voor ons, arme zondaars": in het oorspronkelijk latijn
klinkt het: "ora pro nobis peccatoribus'. Die arme is er aan toegevoegd
onder invloed van de Franse vertaling:" priez pour nous, pauvres
pécheurs." Door die'arme'erbij te voegen lijken we meer te werken op het
gemoed van Maria. We zeggen daardoor: we zijn zondaars, we erkennen het,
maar eigenlijk kunnen we daar niets aan doen. Zelfs die goede moeder
moeten we nog wat bepraten!
"Nu en in het uur van onze dood." Deze zin werd er voor het eerst
bijgevoegd in de 140 eeuw. Toen waren er al eens meer epidemieën, de
dood kon plots toeslaan. In deze tijd zouden we vooral vragen om nu goed
te leven; de gedachte aan een plotse dood houdt ons niet veel bezig.
Dus: alles samen valt dat tweede deel erg mager uit. Maar de huidige
versie is zo universeel verspreid dat ik niet goed zie dat men nog ooit
aan die tekst zal raken. Intussen wordt het nog veel gebeden, onder meer
in mariale bedevaartsoorden: alleen reeds in Europa zijn er jaarlijks zo
een negentig miljoen mensen die op bedevaart gaan, hoofdzakelijk naar
een Mariaheiligdom. Maria blijft de katholieke mens aanspreken.
Gedurende eeuwen is er met haar een onlosmakelijke verbondenheid
gegroeid.
-----
Lectio 1.
Momentopnamen uit de theologische carrière van Maria (Dick Wursten)
Je zult maar de moeder zijn van zo
iemand als Jezus. Logisch dat je dan ook zelf wat aandacht krijgt.
Opvallend hoe weinig aandacht ze in het Nieuwe Testament krijgt,
dan wel naar zich toe trekt. Buiten de evangelieën en het begin van
Handelingen is zij niet meer aanwezig in het NTisch getuigenis.
Blijkbaar was ze content met een plaats als oudste zuster temidden van
andere zusters en broeders, beetje moeder... Als haar Zoon maar centraal
stond!
Maar dan toch, ongeveer een eeuw na de
feiten wordt ze zozeer in de lichtkring van haar Zoon getrokken,
dat ze van de weeromstuit ook zelf begint te stralen. Haar
carrière, als ik dat oneerbiedige woord mag gebruiken, loopt
helemaal parallel aan de carrière van haar Zoon. Als zijn ster
rijst, dan de hare ook.
In de tweede helft van de 2de eeuw is ze
naast een vrouw van vlees en bloed namelijk het onderwerp geworden van
een diepzinning theologische beschouwing.
Irenaeus, bisschop van Lyon – als
jongeman leerling van de oude Polycarpus, bisschop van Smyrna,
die de apostelen nog persoonlijk gekend heeft, ja zo kort zijn de
lijnen soms - zet haar in zijn boek tegen de ketterijen in als een
Tweede Eva: Niet gering voor een mensenkind.
Hoe is die redenering tot stand gekomen
?
Welnu: Eva was de ‘moeder van alle
levenden’... Haar naam betekent ook zoiets: in de Griekse vertaling
van het OT: Zoè.. leven. Alleen – drama van de mensheid –
de moeder des levens kan samen met Adam, de mens, de verzoeking niet
weerstaan, worden ongehoorzaam en verspelen het leven. De verboden
vrucht wordt geplukt.
Gevolg: Het leven wordt een jammerdal:
nood en droefenis overal. En elk Adamskind, mensenkind is nakomeling van
deze Eva en allen dragen de gevolgen van de val in hun eigen leven. De
zondeval herhaalt zich eindeloos lijkt het.
Tegen deze achtergrond gaat Irenaeus nu
proberen uiteen te zetten wat de boodschap van de apostelen omtrent
Christus nu precies betekent... door Christus naast en tegenover Adam te
plaatsen. Paulus had het hem al voorgedaan door te schrijven: Zoals
door de ongehoorzaamheid van één mens, zeer velen zondaren zijn geworden
en de dood tot allen is doorgegaan... zo zullen door de
gehoorzaamheid van één mens zeer velen rechtvaardig worden en met
Christus leven (Romeinen 5:12-19). De val van Adam wordt m.a.w.
opgevangen en ongedaan gemaakt in de opstanding van Christus, de
tweede Adam..
En nu is het maar een kleine stap: Naast
en tegenover Adam staat Christus... naast en tegenover Eva.. Maria.
Irenaeus zet die. Hij schrijft:
Gelijk door de ongehoorzaamheid
van één maagd (Eva dus),
de mensheid getroffen werd en aan zonde en dood verviel, zo kwam
het ook door de gehoorzaamheid van één maagd (Maria), dat de
mensheid uit de dood is opgewekt en het leven ontving. [...] Eva
moest noodzakelijkerwijs hersteld worden in Maria, opdat
door de voorspraak van de ene maagd voor de andere, de
ongehoorzaamheid ongedaan gemaakt en vernietigd zou worden door
de gehoorzaamheid.
Het motief van Christus als
tweede Adam en Maria als tweede Eva verschafte Irenaeus een
prachtig schema om zijn visie op de heilsgeschiedenis uit een te zetten.
Hij betoogt dat de geschiedenis niet bestaat uit een reeks identiek
terugkerende patronen (hopeloze cyclus), maar uit een herhaling van
soortgelijke patronen met verrassende sprongvariaties, die
herstel bewerken: De Tweede Adam, Jezus Christus, weerstaat wel
de verzoeking van de duivel en herstelt de schade die de Eerste Adam
had aangericht. Een Tweede Eva in de persoon van de Maagd Maria hoort
Gods woord en ‘gehoorzaamt wel’ en maakt zo de fout van de
ongehoorzame goed...
De latijnse vertaling van de engelgroet:
‘ave’ maakte de prachtige woordspelingen rond de ommekeer van ‘eva’
mogelijk, die geregeld terugkeren in Mariahymnen [Ave Maris Stella].
Maria als tweede Eva... moeder
van ‘het nieuwe leven’. Een eerste aanzet horen we hier ook tot
‘mede-werkster’ aan de verlossing. Hoe zwaar of licht (medewerkster of
mede-bewerkster) men dat uitwerkt wordt een kwestie van afweging.
Een tweede highlight in Maria’s carrière
is dat zij de garant staat voor het echt mens-zijn van Christus...
Nu: wij twijfelen daar niet zozeer aan,
dat hij ‘waarachtig mens’ was, wij hebben meer moeite met die andere
kant: dat hij ‘waarachtig God’ was. In de eerste eeuwen was het echter
omgekeerd. Zonder verpinken geloofde men dat ‘de godheid’ zich
manifesteerde via menselijke gestalten... maar niet vlees en bloed...
ben je gek. Neen: puur geest is God: schijngestalten...zijn de
lichamen. Vele Griekse christenen zagen Jezus komst op aarde dan ook
niet als een echte geboorte uit Maria... Zij stelden dat de goddelijke
geest zo door haar heen gestroomd was als ‘water door een buis’, of –
nog minder fysiek – zoals licht door een venster. Jezus had niets
van Maria meegekregen. Een bezoedeling zou dat zijn. Puur
passief. Geen echte zwangerschap, geen wee zou Maria gehad hebben...
[Deze gedachte komen we nog tegen in ave rosa sine spinis (laatste
muziekstuk van het programma!)]
Om deze ‘vergeestelijking’ van Jezus te
counteren en Jezus met beide voeten op de grond te houden, bij ons te
houden en bij onze verlossing wordt de lijfelijke en historische
gestalte van Maria als echte moeder van Jezus in de schijnwerper gezet.
Zij staat garant voor het ‘waarachtig mens-zijn van Christus’. Zo
is het ook te verklaren waarom zij in de geloofsbelijdenis van de kerk
terecht gekomen... Ik geloof in Jezus Christus, die om ons mensen en om
onze redding is nedergedaald uit de hemel en is vlees geworden (et
incarnatus est), door de heilige geest uit de
maagd Maria.
Zo hield de belijdenis omtrent Jezus’
geboorte uit Maria Jezus op aarde, maar tegelijk wordt zijn aardse
moeder op haar beurt meegenomen op ‘Jezus weg omhoog’, die vanaf de 4de
eeuw onstuitbaar wordt ingezet..
Haar derde en beslissende promotie
is nl. de toekenning van de eretitel: ‘moeder Gods’.
Eens de mensheid van Christus veilig
gesteld, begon het debat over de precieze aard van zijn ‘god-zijn’. Dat
debat dat zeker twee eeuwen heeft geduurd mondde uit in de leer dat
Jezus naast waarachtig mens óók waarachtig God was, d.w.z. van
hetzelfde wezen als de vader...
In de wandelgangen van de concilies die
over de precieze aard van Christus ‘goddelijke natuur’ debatteren,
ontspint zich een disucssie over het effect daarvan op zijn moeder: Stel
dat Jezus ‘een goddelijk wezen’ was dan heeft Maria toch maar ‘een zoon
in zich gedragen die eigl. .. ‘ja’ God was.
Opvallend is dat het vooral het ‘vrome
volk’ is dat roept om erkenning van dit enorme voorrecht. Zij wil Maria
perse de titel: moeder Gods... geven. In het Grieks:
Theo-tokos... lett. zij die God gebaard heeft.. [Hoort u hoe
godslasterlijk dat klinkt !].
Het was de logische consequentie van de
verheffing van de mens Jezus Christus tot de status van ‘Gods Zoon’...
niet in relationele zin (zoals deze zin in de bijbel voorkomt), maar in
ontologische zin, d.w.z. als beschrijven van zijn ‘natuur’, zijn
‘wezen’.
In Efeze (431) wordt het debat op het
scherp van de snede gevoerd en valt de beslissing. Een deel van de
aanwezige kerkvaders verzet zich hevig, Christo-tokos is voor hen
het maximum: maar uiteindelijk wordt de titel toch geproclameerd, waarop
het verzamelde volk buiten uitbarst in luid gejuich en weken lang
feestviert ter ere van de moeder Gods...:
Groot is de Artemis der Efeziërs
riepen ze daar ook al toen Paulus hun
godsdienst en commerce als afgoderij bestreed. Efeze heeft wat met
vrouwelijke goden. Het verhaal wil trouwens, dat de kans dat de
verzamelde bisschoppen heelhuids naar huis hadden kunnen vertrekken erg
klein was geweest, als ze het dogma niet hadden afgekondigd.
Hiermee is het belangrijkste gezegd...
De rest kunt u zelf in vullen.
Hoe zou – zo gaat de redenering verder –
God aan die vrouw die door dit eerbewijs boven alle andere vrouwen,
ja boven ale andere schepselen is verheven ook niet nog veel meer
gegeven hebben dan alleen deze ene genade Christus te hebben mogen
dragen.
In een wonderlijk samengaan van
volksdevotie, theologische ontwikkelingen en speculatieve denkkracht
stijgt de ster van Maria hoger en hoger, tot zij als koningin des
hemels troont naast de drie-eenheid, niet slechts haar ziel (zoals
alle heiligen), maar ook bekleed met het nieuwe opstandingslichaam (=
tenhemelopneming van Maria met ziel en lichaam na haar aardse leven
beeindigd te hebben, 1950).
De funderende redeneerstijl noemt men
het convenientie-argument: Hij kan het, het is passend, dus heeft
hij het gedaan. God kan doen verrijzen uit de dood, het is passend bij
de status van de moeder van zijn Zoon , dus heeft hij het gedaan..
En als je deze aandacht voor Maria
achterwaarts ontwikkelt kom je uit bij haar onbevlekte ontvangenis
uit. Hoe zou God, hoe zou Christus hebben kunnen accepteren dat de
moeder van zijn Zoon door de erfzonde zou zijn bevlekt... : Maria zelf
onbevlekt ontvangen (1854).
En hoe zou in dat door God geheiligde
lichaam ooit nog een man durven komen. Of om het met een geliefde
Middeleeuwse vergelijking te zeggen: Zij was de ‘hortus conclusus’, de
gesloten hof uit het Hooglied. Een moederschoot voor hem alleen:
Maria semper virgo, eeuwig maagd.
Als je terugblikt op wat er m.n tussen
1830-1950 allemaal rond Maria is gebeurd, gezegd en beleefd... dan kun
je een gevoel van ‘ontsporing’ niet onderdrukken, wildgroei noemt
Ernest Henau het, beslist ook psychologish interessant. Het Tweede
Vaticaans Concilie heeft hier corrigerend en zuiverend gewerkt door te
beslissen de leer van Maria niet nog verder als zelfstandige
leer te ontwikkelen, maar ze terug op haar plaats te stellen:
namelijk als onderdeel van de leer van de kerk...
Nadrukkelijk wordt nu geprobeerd om de
eretitels van Maria niet alleen maar als privileges voor haar te
beschouwen, maar ook als predikaties voor de hele kerk (Danneels): zij
is in de pelgrimsweg van het gelovige leven onze voorganger, deze vrouw.
Zo wordt Maria wat ze in het echt ook
moet zijn geweest: voorbeeld van geloof en daarom – gezien zij
alles van dichtbij heeft meegemaakt dus ook intens heeft doorleefd, tot
en met zijn kruisdood en opstanding – een teken van hoop en troost voor
Gods volk onderweg: imago et initium Ecclesiae (Vat. II): beeld
en eersteling van de kerk.
-----
Lectio 2:
Omtrekkende bewegingen rond Maria, een protestantse stem (Dick Wursten)
Mariologische test: Is de volgende
uitspraak van een protestant of een katholiek ?
1.
‘maar ik zeg u dat de verheven Maagd in
verwachting raakte van de heilige Geest, maar dat zij zelf niet op
bijzondere wijze is verwekt en dat zij dus – net als alle mensen – in
zonde is ontvangen en geboren, zoals het schriftwoord zegt.’
Dan denk je dat zal wel van een
protestant zijn, maar het is niet waar. Het komt uit de pen van
Bernardus van Clairvaux, een van de vurigste vereerders van Maria...
en het had ook van Thomas van Aquino kunnen zijn.
Nog één:
2. ‘Maria was een maagd, zuiver en
rein, niet slechts voor de geboorte van onze Heer. Zij was dit ook bij
de geboorte van onze Heer en zij is dit gebleven na de geboorte van onze
Heer.’ Dat zal dan wel van een katholiek zijn.Neen: Deze uitspraak
komt uit de mond Luther... En hij had ook van Zwingli kunnen zijn. Niet
van Calvijn, maar die zou over deze uitspraak niet gevallen zijn.
Volgens hem kun je er noch naar de ene, noch naar de andere kant iets
zinvols over zeggen, want de Schrift zwijgt erover. Nuchtere man, die
Calvijn !
Dit om u op het verkeerde been te
zetten.
Over Luther wil ik nog wat zeggen.
Luther had een grote eerbied voor Maria. Niet zo vreemd: Hij was per
slot Augustijner monnik, helemaal ingebed in de monastieke liturgische
en theologische traditie, gewend om elke dag het Magnificat te bidden in
de vespers en opgegroeid met de geschriften van Augustinus, Bernardus
van Clairvaux en zovele anderen.
Zijn breuk met de moederkerk was wel
fundamenteel, maar nooit totaal. Vanuit historische perspectief
zien we zelfs veel meer continuïteit dan discontinuïteit. Luther zelf
trouwens ook... De eigen identiteit volkomen ophangen aan de
onderscheiding en die dan beginnen te cultiveren was zijn stijl niet...
Dat doen de mindere goden later pas.
In het jaar dat hij geëxcommuniceerd
werd, was hij bezig met een vertaling en een commentaar op het
Magnificat, ik noemde het al in mijn inleiding. Hij kon het pas
voltooien in de zomer van dat jaar 1521, vanuit zijn onderduikadres: op
de Wartburg.
De verleiding om dit werk te citeren is
zeer groot... het is een uitgebreid en tegelijk zeer praktisch
commentaar, dat ook de politiekei consequenties van de lofzang van Maria
niet schuwt. In dit boekje spreekt hij op zeer warme en toegenegen
wijze over Maria. Luther heeft het vaak over de ‘gelukzalige en
hooggezegende maagd’. Maar wat belangrijker is: Hij prijst haar als
voorbeeld van wat geloven nu eigenlijk is. Zij immers hoort ‘het
woord van God’ en ‘neemt het aan’ en ‘verklaart zich bereid om haar
leven door dat Woord te laten bepalen’: Mij geschiede naar uw woord.
Volgens Luther is hiermee het wezenlijke over het geloof gezegd.
Onderwijl polemiseert hij natuurlijk:
Hij zegt dat velen in zijn dagen Maria onrecht doen, door haar aan te
roepen als ware ze een godheid met eigen macht en bevoegdheid. Daarmee
kwets je Maria in haar hart, eer je haar niet, maar besmeur je haar..
zegt Luther. Zij immers weet beter dan wie ook, dat het God is
die grote dingen heeft gedaan heeft aan haar èn dat zij werd
uitverkoren om moeder Gods te worden uit louter genade en
niet op grond van enige verdienste harerzijds. Kort en krachtig
zoals Luther dat kan: Je moet haar zalig prijzen, niet omwille van
haar zelf, maar omwille van wat God aan haar heeft gedaan, nl. dat hij
naar haar heeft omgezien...
Tegelijk neemt Luther Maria ook in
bescherming tegen al te grote scherpslijpers. Hij vindt dat je haar best
‘koningin des hemels’ mag noemen, want zij is de moeder Gods,
en daarmee de hoogste van alle schepselen.... Maar hij beseft
dat het riskant is. Als je dat doet, moet je maat weten te
houden. En daarmee bedoelt hij: dat zij geen godin mag worden naast God,
zoals sommigen menen, die haar meer aanroepen dan God en eerder bij
haar hun toevlucht zoeken dan bij God... Dat vindt hij
onvergeeflijk, dat is een gruwelijke afgoderij. Als dat blijft gebeuren,
dan is het beter haar wat lager te zetten, minder eer te geven
dan haar toekomt, dan God van zijn eer te ontroven.
Hij sluit dit boekje af met een bede om
het rechte verstaan van dit Magnificat bij de lezer, dat de inhoud
nicht allein leuchte und rede... sondern brenne und lebe in Leib und
Seele... om te eindigen met : Dit verlene ons Christus door zijn
voorspraak ter wille van zijn lieve Moeder Maria! Amen.
Deze zin is zeer helder: De voorspraak
doet niet Maria, maar Christus zèlf. Hij is de Middelaar... maar
daarnaast mag je best wel proberen zijn Moeder te eren... door
haar lofzang niet slechts met de mond over te nemen, maar die ook
inhoudelijk z’n werk te laten doen, te laten, zijn uitwerking te laten
hebben in het dagelijks leven
Wij vinden dus bij Luther:
- Maria wordt voluit geëerd
als geloofsvoorbeeld...
- Omdat zij de moeder des Heren
is is zij de hoogste aller schepselen en èn mag ze
vereerd worden.... waarbij verering goed
onderscheiden moet worden van aanbidding... Maria
prijzen, Maria eren, prima.. Haar van hoogheidstitels voorzien
en haar toegenegen zijn. Natuurlijk: God heeft haar veel genade
bewezen.
- Je mag zelfs, - ik ga verder,
nu in het spoor van Luthers collega Melanchton - geloven dat zij
samen met alle heiligen in de hemel èn hen aanvoerend voor de
kerk als geheel bidt. Immers: op aarde bidden de ‘heiligen’ ook
voor elkaar, waarom in de hemel niet..?,
dat is de gemeenschap der
heiligen...
- maar haar aanroepen om
te voorzien in persoonlijk noden, dat is een brug te ver... Dan
wordt aan het middelaarschap van Jezus Christus afbreuk gedaan.
Zijn voorspraak bij de Vader is uniek en genoegzaam... Als
middelares in de richting van de Middelaar of in de richting van
God wordt zij radicaal geschrapt.
Solus Christus
(Christus alleen) is het slagwoord.. Samen
met zijn pendant (Sola Scriptura) is deze leus in verschillende
gradaties van gestrengheid toegepast op de gehele overgeleverde leer,
inclusief de mariaverering. (van dom en overbodig, tot godslasterlijk en
schadelijk)
Zoals ik in het begin al zei: met als
resultaat dat het een sjibbolet is geworden, waardoor m.i. aan
roomskatholieke kant teveel aan haar is gegeven, èn aan onze kant te
weinig. Misschien kunnen we vandaag elkaar vinden, ergens in het
midden... waar de waarheid zo vaak ligt te wachten tot iemand zich
over haar wil ontfermen.
Persoonlijk wil ik nog wel een eerste
stap zetten... hoe ik dat ongeveer zie.
In de katholieke traditie zijn de
heiligen vormen van ‘geschapen bemiddeling’ om een term van J.H.
Newman te gebruiken. Als je het theologisch correct formuleert:
ondergeschikt aan en in dienst van het unieke Middelaarschap van
Christus, in verschillende gradaties nuttig om Christus genade bij de
mensen te brengen. Je zou het met een modern woord ‘geleiders’
kunnen noemen van Gods genade. En vooral Maria was een geleider
bij uitstek...
Welnu heel dit systeem van geschapen
bemiddeling wordt in de protestantse wereld geschrapt vanwege wildgroei.
In een tafelrede moet Luther eens verzucht hebben:
Hierin zit de kritiek op de wildgroei,
maar tegelijk hoor je hier ook duidelijk de intentie om ook op
dit terrein eens een zuivering door te voeren, zoals hij in de
leer en de liturgie heeft gedaan. Een zuivering met de bedoeling dus
om legenden (de levensverhalen van de ‘heiligen’ ons voorgegaan) en
de exempels die daarin zitten (hun voorbeeldfunctie, de
levenslessen die je er uit kunt trekken) te re-activeren...
Welnu, als ze niet in concurrentie met
het unieke middelaarschap van Christus staan, maar dienend,
illustrerend, geleidend zijn... wat let ons dan – ook als
protestanten – om dat vandaag te doen: voorbeeldverhalen van mensen
van heden en gisteren, exempels van hoe mannen en vrouwen in het geloof
hebben geleefd, gestreden en gestorven.. vertellen... Naast de Schrift,
getoetst aan de Schrift, natuurlijk: een krachtiger geleider van
Gods genade bestaat er niet, zou ik zeggen. Trouwens: Hoe vaak hebben
protestanten niet het verhaal van Luthers ontdekking van de
rechtvaardiging door het geloof alleen zelf bijv. verteld als een
exempel...
En natuurlijk dus Maria ook !
De traditie biedt materiaal genoeg:
Geloofsvoorbeeld, mater dolorosa, troostvolle bemoediging voor mensen
die ‘zelf ook een zwaard’ door hun ziel hebben voelen gaan, ‘sterke
vrouw’: waarom niet. De kerkvaders eerden haar – naast alle misogynie –
ook als zodanig: mulier fortis (uit Spreuken) . Op dit punt kunnen we
heel wat leren van de creatieve manier waarop door de diverse kerkvaders
allerlei aanzetten vrouwelijke en ook mystieke elementen in en rond God,
zoals die wel degelijk aanwezig zijn in Oud en Nieuw testament naar
voren haalden. Een correctie van een al te ‘hoog’, te mannelijk en te
rationeel godsbeeld heeft Maria altijd geboden en kan ze ook vandaag nog
zijn, gezien de blijvende feministische interesse in haar. En om nog
eens een dwarsstraat te noemen: waarom haar ‘maagdelijk leven’ niet weer
eens wat meer uitwerken in onze totaal oversexte wereld: Dat is pas
non-conformisme !
Luther zou er in elk geval niet mee
inzitten: Hij zong met zijn studenten en gasten ‘über’m Tisch’
uit het gezangboek van Georg Rhau. Daar stond de eerste helft van het
‘ave maria’ in en – zowaar – een complete hymne op de ‘eeuwig reine
Maagd’. Hij zelf had er in de positiefst mogelijke bewoordingen een
inleiding voor geschreven. Iedere muziekminnaar, in het bijzonder de
jeugd had in dit boekje ‘iets goeds om te zingen’, ook over Maria.
‘alle geslachten zullen haar zalig
prijzen’... Luther vertaalde: Ieder mensenkind moet haar zalig
prijzen... Luther heeft het op zijn manier gedaan. Nu wij nog op
onze manier !
|