• inleidingen  (Dick Wursten) Antwerpen 4/5/2002  - St. Jacobskerk en  St. Niklaas 5/2002 -St. Jozefskerk Tereken
• het getuigenis van Lucas over Maria (fragment... Paul Pas)
• Maria lofzangen, m.n. het ontstaan van het Ave Maria (Paul Pas)
• enkele hoogtepunten uit de theologische carrière van Maria (dogmen-historisch overzicht) (Dick Wursten)
• omtrekkende beweging rond een heikel onderwerp: een protestantse visie op Maria (Dick Wursten)

Deze avond is minstens zoveel ‘muziek’ als ‘woord’. En dat is niet toevallig.Want over Maria, Meisje, Maagd of Middelares... kun je twisten, maar dat ze een muze geweest is van hoog niveau is een feit: inspirator van schilders, beeldhouwers, dichters en muzikanten zonder weerga. Trouwens: tot op de huidige dag: Goreckis 3^de symfonie parafraseert het Stabat Mater dolorosa: En een zekere ‘Madonna’ zingt Like a virgin.

Vanavond hoort u andere muziek van ongeveer 500 jaar geleden, muziekstukken die duidelijk maken hoe groot de Maria-devotie aan het begin van de 16^de eeuw al was. Maar: het is niet alleen maar ‘Ave Maria’ het is ook ‘Ave Christe’... Logisch zou ik zeggen. Want het is dankzij de Zoon dat wij heden nog van de Moeder spreken.

Voorop hebben wij het belangrijkste gezet: de lofzang van Maria zelf... Zij zingt niet de lof van zichzelf.. hoe zou ze.. neen: zij zingt de lof van God, die grote dingen aan haar gedaan heeft, en wel m.n. dat hij naar haar heeft omgezien, en verder over Gods onweerstaanbare macht en zijn verrassende opvatting over rechtdoen... Afin luistert u zelf maar.

Na het Halleluia, volgt niet de evangelielezing, maar wel de eerste interventie van mijn zeer gewaardeerde collega Paul Pas over het wat het bijbelse getuigenis van Maria nou eigenlijk over Maria zegt.... E. H. Pas komt dan verderop nog een een keer terug met een uiteenzetting over en ook ik zelf zal nog 2x maal wat vertellen over Maria.

Mag ik u tenslotte vragen: uw applaus te bewaren voor na afloop...

Een prachtige zin. En hij wordt nog prachtiger als we bedenken dat Lucas dit verhaal heeft geschreven na Jezus'dood, speciaal om de persoonlijkheid van Maria te schetsen. Jezus was namelijk van bij het begin van zijn openbaar leven aangevallen en bedreigd door Farizeeën en schriftgeleerden en die waren wat blij toen ook de priesterklasse zich tegen Hem keerde, zodat Hij uiteindelijk gekruisigd werd. Maria heeft dat allemaal weten gebeuren. Zonder twijfel volgde ze haar Zoon op de voet, al behoorde ze niet tot de groep vrouwen die Hem overal volgde. Wat heeft ze niet afgezien als moeder van die Jezus. Kan er nog een groter lijden bestaan? "Ook uw hart zal door een zwaard worden doorboord"(Lc.2,35): deze zin is onder het kruis ten volle waarheid geworden; hij werd vooraf door Lucas geplaatst in de mond van de oude Simeon, een man van de Geest.

Welnu, over die Maria die dat allemaal heeft meegemaakt, getuigt dezelfde Lucas: zij heeft haar lot ten volle aanvaard. Haar reactie op het lijden was:" zie de dienstmaagd des Heren, mij geschiede naar uw woord." Dit is geen momentopname - hij kende haar toen nog niet -, maar het is een onderschrift onder heel haar leven., dat vat haar leven samen.

Indien de eerste kerkgemeenschap Maria had gekend als een min of meer verbitterde vrouw, dan zou dit nooit geschreven zijn. Zelfs niet wanneer ze slechts nu en dan die moordenaars van haar Zoon zou vermaledijd hebben. Zonder twijfel is ze met die kruisiging gaan slapen en weer opgestaan, haar hele verdere leven. Welnu, zegt ons de Geest door Lucas: deze vrouw was uitzonderlijk groot. Van haar Zoon op het kruis heeft ze geleerd vergiffenis te schenken, ook in haar situatie. Ze was een uitzonderlijk goede leerlinge van haar Zoon, ze heeft Hem op de voet gevolgd. Zalig zij die geloofd heeft in haar Zoon. Zij is onze oudere zuster, zij gaat ons voor in het geloof, in het geloof dat zich toont in het leven.

Luther heeft een mooi commentaar op het magnificat geschreven. Hij onderstreept daarin vooral het feit dat Maria alle eer aan God toekent. Ze eist niets voor zichzelf op: alles is gave van God. Maria gaat ons voor in nederige dankbaarheid. Ook wij hebben alles gekregen,. al wat we kunnen, het is ons allemaal gegeven. We zullen in deze tijd er uitdrukkelijk onze ouders en voorouders bij vernoemen, maar uiteindelijk komt alle goed van God.

Lucas typeert Maria hier als een nederige en dankbare vrouw. En als we erbij bedenken -terug- dat dit magnificat haar in de mond is gelegd na Jezus'openbare terechtstelling, dan is het volop heerlijk. Maria zegt: '"van vreugde juicht mijn geest." Ook na Jezus' dood was Maria bij de eerste christenen gekend als een vreugdevolle vrouw. Lucas zegt., zo hebben wij haar gekend, als een vrouw die heel haar leven zingt: 11 van vreugde juicht mijn geest om God mijn Redder." Geweldig getuigenis, uitzonderlijke vrouw. Een oudere en betere zuster. Hier zijn we geneigd haar te vragen: Maria, neem ons bij de hand, help ook ons te leven in het spoor van uw Zoon, gij zij toch ook een beetje onze moeder.

[uit de eerste toespraak van Paul Pas]

Paul Pas

Als een bejaarde vrouw, een weduwe zonder kinderen, ziek te bed ligt in een kliniek en er is een nicht van haar, met een groot gezin, die haar toch geregeld komt bezoeken, voor haar de was doet en de nodige boodschappen, dan kan die zieke vrouw op een dag tot haar nicht zeggen: "goed dat ik u heb, wat zou ik gaan beginnen zonder u, gij zijt mijn toeverlaat, mijn al." Ze meent eik woord dat ze zegt. Maar natuurlijk ook de dokters en verpleegsters zorgen voor die zieke, de poetsvrouw kuist elke dag haar kamer en anderen zorgen voor haar eten. In die zin is wat ze zegt wat overdreven. Haar woorden spreken vooral haar dankbaarheid uit en ook haar bewondering omdat die nicht bij al haar eigen werk ook nog voor haar zorgt. Stel dat deze zieke vrouw dichterlijke aanleg had, dan zou hetgeen ze tot haar nicht schrijft, mooie poésie zijn, met de nodige superlatieven. En alles altijd oprecht gemeend. Zo mogen we de vele lofzangen verstaan die in de loop der eeuwen voor Maria zijn gedicht en getoonzet. De ene dichter wedijvert met de andere. Het staat allemaal vol superlatieven van bewondering: enerzijds om het feit dat ze de moeder is van onze Verlosser, en anderzijds ook om haar voorafgaan in het geloof en dankbare vreugde, kortom in heiligheid. Hoor maar eens: 11 ave sanctissima Maria, mater misericordiae, vita, dulcedo et spes nostra, salve." In de litanie van Maria die we in onze kinderjaren thuis elke dag na het rozenhoedje baden, kan het niet op: " allerreinste moeder, allerzuiverste moeder, ongeschonden moeder, onbevlekte moeder, minnelijke moeder, wonderlijke moeder, enz." In het Marialied dat wij Vlamingen het liefst zingen, luidt het al volgt: " al wat Vlaandrens grootheid maakt, hebt gij ons gegeven: eenvoud, adel van gemoed, moederweelde, minnegloed, enz.". alsof Maria er ook maar voor iets tussenzit als geliefden van elkaar houden. En toch zingen wij dat lied nog steeds met veel overtuiging. We weten wel dat dit wat overdreven is, maar ik denk erbij: Maria weet dat ook wel. En anderzijds blijft het voor ons ergens waar: Maria heeft met heel ons leven te maken, ze gaat ons voor in het leven. Dat is geen dogmatische taal, maar de taal van lofzangen, zoals we die veelvuldig aantreffen in de liturgie van de orthodoxe christenen.

In de loop van de eeuwen zijn er zo veel gedichten liederen en litanieën ontstaan ter ere van Maria: als we het allemaal letterlijk zouden verstaan, dan stond ze mijlen boven God de Vader. Maar hiermee raken we iets wat onderhuids aanwezig is en wat dat allemaal wat uitlegt. In onze joods-christelijke godsdienst wordt God voorgesteld als een man, wel een vader, maar toch voldoende streng en op afstand. Wat is er gebeurd: het gelovige volk heeft daartegen onbewust gereageerd. De Maria-figuur was er, ze was de heilige moeder van Jezus. Het volk heeft zich gericht tot een vrouw-moeder, iemand die dichter bij ons staat. Daar de doorsnee-gelovige zich niet al te vlug tot God zelf richtte, richtte hij zich tot Maria en deze werd overstelpt met eerbetoon. In feite, als we bidden tot Maria, dan richten we ons onbewust tot de moederlijke dimensie van God. In deze tijd spreken we over God die ons bemint met vaderlijke én moederlijke liefde. Onder invloed van de feministische theologie wordt nu God soms als Moeder aangesproken. Als God dichterbij komt, krijgt Maria minder aandacht. De vermindering van de mariale godsvrucht is in onze kerk ook gebeurd door terug te keren naar de boodschap van de Schrift, wellicht onder invloed van de protestanten. Onze godsvrucht tot Maria is daardoor wat christelijker geworden. Maar nog steeds bestaan er in onze katholieke kerk twee gebeden die door iedereen gekend zijn: het onzevader, ons geleerd door Jezus en waardoor we ons richten tot God, en het weesgegroet dat gericht is tot Maria. We hebben, jammer genoeg, geen gebed tot Christus.

Een woord afzonderlijk nu over het weesgegroet. Het is duidelijk dat het bestaat uit twee delen, van ongelijke waarde. Het eerst deel komt haast letterlijk uit de Schrift: bij de groet door de engel wordt de begroeting door Ellisabeth gevoegd: "Weesgegroet Maria, vol van genade, de Heer is met u. Gezegend zijt gij boven alle vrouwen en gezegend is de vrucht van uw lichaam, Jezus.*" Deze twee begroetingen vinden we reeds samengebracht in de vijfde eeuw, en nog wel in de canon van een mis. Dit is een mooi en kort gebed, geheel bijbels. Luther vond dat men het daarbij best kon laten. Het is dan een lofprijzing die men beschouwend kon bidden, ook meermaals na mekaar. Maar de mensen hebben steeds graag wat gevraagd in hun gebed. En anderzijds liet het korte gebed toe dat men er nog wat aan toevoegde. Zo ontslx)nden er verschillende toevoegingen, allemaal uitgedacht door de volksdevotie. Maar dat dreigde verwarrend te werken. Daarom heeft de paus in 1568 de huidige tekst eens en voorgoed vastgelegd.

Iets over het tweede deel. Het luidt aldus:

"Heilige Maria, moeder Gods, bid voor ons arme zondaars, nu en in het uur van onze dood." " Moeder Gode: dit vinden we tegenwoordig niet zorn ideale aanspreking: het kan de indruk geven dat zij inderdaad de moeder van God is, en dat kan natuurlijk niet. Beter ware: moeder van de Heer. Dan komt: "bid voor ons". Het kan natuurlijk niet dat we Maria zouden vragen voor ons een goed woordje te doen bij haar Zoon of bij God. Ze is niet geduldiger of heiliger dan Jezus of God. Integendeel, ze kreeg alles van God. Wat bedoelen we dan wel, naar mijn bescheiden mening: zie naar ons, blijf ons nabij, neem ons bij de hand en leer ons bidden. We vragen haar niet dat zij zich in onze plaats tot God zou wenden, maar dat ze ons zou helpen ons beter tot God te richten.

"Bid voor ons, arme zondaars": in het oorspronkelijk latijn klinkt het: "ora pro nobis peccatoribus'. Die arme is er aan toegevoegd onder invloed van de Franse vertaling:" priez pour nous, pauvres pécheurs." Door die'arme'erbij te voegen lijken we meer te werken op het gemoed van Maria. We zeggen daardoor: we zijn zondaars, we erkennen het, maar eigenlijk kunnen we daar niets aan doen. Zelfs die goede moeder moeten we nog wat bepraten!

"Nu en in het uur van onze dood." Deze zin werd er voor het eerst bijgevoegd in de 140 eeuw. Toen waren er al eens meer epidemieën, de dood kon plots toeslaan. In deze tijd zouden we vooral vragen om nu goed te leven; de gedachte aan een plotse dood houdt ons niet veel bezig. Dus: alles samen valt dat tweede deel erg mager uit. Maar de huidige versie is zo universeel verspreid dat ik niet goed zie dat men nog ooit aan die tekst zal raken. Intussen wordt het nog veel gebeden, onder meer in mariale bedevaartsoorden: alleen reeds in Europa zijn er jaarlijks zo een negentig miljoen mensen die op bedevaart gaan, hoofdzakelijk naar een Mariaheiligdom. Maria blijft de katholieke mens aanspreken. Gedurende eeuwen is er met haar een onlosmakelijke verbondenheid gegroeid.

-----

Lectio 1. Momentopnamen uit de theologische carrière van Maria (Dick Wursten)
 

Je zult maar de moeder zijn van zo iemand als Jezus. Logisch dat je dan ook zelf wat aandacht krijgt. Opvallend hoe weinig aandacht ze in het Nieuwe Testament krijgt, dan wel naar zich toe trekt. Buiten de evangelieën en het begin van Handelingen is zij niet meer aanwezig in het NTisch getuigenis. Blijkbaar was ze content met een plaats als oudste zuster temidden van andere zusters en broeders, beetje moeder... Als haar Zoon maar centraal stond!

Maar dan toch, ongeveer een eeuw na de feiten wordt ze zozeer in de lichtkring van haar Zoon getrokken, dat ze van de weeromstuit ook zelf begint te stralen. Haar carrière, als ik dat oneerbiedige woord mag gebruiken, loopt helemaal parallel aan de carrière van haar Zoon. Als zijn ster rijst, dan de hare ook.

In de tweede helft van de 2de eeuw is ze naast een vrouw van vlees en bloed namelijk het onderwerp geworden van een diepzinning theologische beschouwing.

Irenaeus, bisschop van Lyon – als jongeman leerling van de oude Polycarpus, bisschop van Smyrna, die de apostelen nog persoonlijk gekend heeft, ja zo kort zijn de lijnen soms - zet haar in zijn boek tegen de ketterijen in als een Tweede Eva: Niet gering voor een mensenkind.

Hoe is die redenering tot stand gekomen ?

Welnu: Eva was de ‘moeder van alle levenden’... Haar naam betekent ook zoiets: in de Griekse vertaling van het OT: Zoè.. leven. Alleen – drama van de mensheid – de moeder des levens kan samen met Adam, de mens, de verzoeking niet weerstaan, worden ongehoorzaam en verspelen het leven. De verboden vrucht wordt geplukt.

Gevolg: Het leven wordt een jammerdal: nood en droefenis overal. En elk Adamskind, mensenkind is nakomeling van deze Eva en allen dragen de gevolgen van de val in hun eigen leven. De zondeval herhaalt zich eindeloos lijkt het.

Tegen deze achtergrond gaat Irenaeus nu proberen uiteen te zetten wat de boodschap van de apostelen omtrent Christus nu precies betekent... door Christus naast en tegenover Adam te plaatsen. Paulus had het hem al voorgedaan door te schrijven: Zoals door de ongehoorzaamheid van één mens, zeer velen zondaren zijn geworden en de dood tot allen is doorgegaan... zo zullen door de gehoorzaamheid van één mens zeer velen rechtvaardig worden en met Christus leven (Romeinen 5:12-19). De val van Adam wordt m.a.w. opgevangen en ongedaan gemaakt in de opstanding van Christus, de tweede Adam..

En nu is het maar een kleine stap: Naast en tegenover Adam staat Christus... naast en tegenover Eva.. Maria. Irenaeus zet die. Hij schrijft:

Gelijk door de ongehoorzaamheid van één maagd (Eva dus), de mensheid getroffen werd en aan zonde en dood verviel, zo kwam het ook door de gehoorzaamheid van één maagd (Maria), dat de mensheid uit de dood is opgewekt en het leven ontving. [...] Eva moest noodzakelijkerwijs hersteld worden in Maria, opdat door de voorspraak van de ene maagd voor de andere, de ongehoorzaamheid ongedaan gemaakt en vernietigd zou worden door de gehoorzaamheid.

Het motief van Christus als tweede Adam en Maria als tweede Eva verschafte Irenaeus een prachtig schema om zijn visie op de heilsgeschiedenis uit een te zetten. Hij betoogt dat de geschiedenis niet bestaat uit een reeks identiek terugkerende patronen (hopeloze cyclus), maar uit een herhaling van soortgelijke patronen met verrassende sprongvariaties, die herstel bewerken: De Tweede Adam, Jezus Christus, weerstaat wel de verzoeking van de duivel en herstelt de schade die de Eerste Adam had aangericht. Een Tweede Eva in de persoon van de Maagd Maria hoort Gods woord en ‘gehoorzaamt wel’ en maakt zo de fout van de ongehoorzame goed...

De latijnse vertaling van de engelgroet: ‘ave’ maakte de prachtige woordspelingen rond de ommekeer van ‘eva’ mogelijk, die geregeld terugkeren in Mariahymnen [Ave Maris Stella].

Maria als tweede Eva... moeder van ‘het nieuwe leven’. Een eerste aanzet horen we hier ook tot ‘mede-werkster’ aan de verlossing. Hoe zwaar of licht (medewerkster of mede-bewerkster) men dat uitwerkt wordt een kwestie van afweging.

Een tweede highlight in Maria’s carrière is dat zij de garant staat voor het echt mens-zijn van Christus...

Nu: wij twijfelen daar niet zozeer aan, dat hij ‘waarachtig mens’ was, wij hebben meer moeite met die andere kant: dat hij ‘waarachtig God’ was. In de eerste eeuwen was het echter omgekeerd. Zonder verpinken geloofde men dat ‘de godheid’ zich manifesteerde via menselijke gestalten... maar niet vlees en bloed... ben je gek. Neen: puur geest is God: schijngestalten...zijn de lichamen. Vele Griekse christenen zagen Jezus komst op aarde dan ook niet als een echte geboorte uit Maria... Zij stelden dat de goddelijke geest zo door haar heen gestroomd was als ‘water door een buis’, of – nog minder fysiek – zoals licht door een venster. Jezus had niets van Maria meegekregen. Een bezoedeling zou dat zijn. Puur passief. Geen echte zwangerschap, geen wee zou Maria gehad hebben... [Deze gedachte komen we nog tegen in ave rosa sine spinis (laatste muziekstuk van het programma!)]

Om deze ‘vergeestelijking’ van Jezus te counteren en Jezus met beide voeten op de grond te houden, bij ons te houden en bij onze verlossing wordt de lijfelijke en historische gestalte van Maria als echte moeder van Jezus in de schijnwerper gezet. Zij staat garant voor het ‘waarachtig mens-zijn van Christus’. Zo is het ook te verklaren waarom zij in de geloofsbelijdenis van de kerk terecht gekomen... Ik geloof in Jezus Christus, die om ons mensen en om onze redding is nedergedaald uit de hemel en is vlees geworden (et incarnatus est), door de heilige geest uit de maagd Maria.

Zo hield de belijdenis omtrent Jezus’ geboorte uit Maria Jezus op aarde, maar tegelijk wordt zijn aardse moeder op haar beurt meegenomen op ‘Jezus weg omhoog’, die vanaf de 4de eeuw onstuitbaar wordt ingezet..

Haar derde en beslissende promotie is nl. de toekenning van de eretitel: ‘moeder Gods’.

Eens de mensheid van Christus veilig gesteld, begon het debat over de precieze aard van zijn ‘god-zijn’. Dat debat dat zeker twee eeuwen heeft geduurd mondde uit in de leer dat Jezus naast waarachtig mens óók waarachtig God was, d.w.z. van hetzelfde wezen als de vader...

In de wandelgangen van de concilies die over de precieze aard van Christus ‘goddelijke natuur’ debatteren, ontspint zich een disucssie over het effect daarvan op zijn moeder: Stel dat Jezus ‘een goddelijk wezen’ was dan heeft Maria toch maar ‘een zoon in zich gedragen die eigl. .. ‘ja’ God was.

Opvallend is dat het vooral het ‘vrome volk’ is dat roept om erkenning van dit enorme voorrecht. Zij wil Maria perse de titel: moeder Gods... geven. In het Grieks: Theo-tokos... lett. zij die God gebaard heeft.. [Hoort u hoe godslasterlijk dat klinkt !].

Het was de logische consequentie van de verheffing van de mens Jezus Christus tot de status van ‘Gods Zoon’... niet in relationele zin (zoals deze zin in de bijbel voorkomt), maar in ontologische zin, d.w.z. als beschrijven van zijn ‘natuur’, zijn ‘wezen’.

In Efeze (431) wordt het debat op het scherp van de snede gevoerd en valt de beslissing. Een deel van de aanwezige kerkvaders verzet zich hevig, Christo-tokos is voor hen het maximum: maar uiteindelijk wordt de titel toch geproclameerd, waarop het verzamelde volk buiten uitbarst in luid gejuich en weken lang feestviert ter ere van de moeder Gods...:

Groot is de Artemis der Efeziërs riepen ze daar ook al toen Paulus hun godsdienst en commerce als afgoderij bestreed. Efeze heeft wat met vrouwelijke goden. Het verhaal wil trouwens, dat de kans dat de verzamelde bisschoppen heelhuids naar huis hadden kunnen vertrekken erg klein was geweest, als ze het dogma niet hadden afgekondigd.

Hiermee is het belangrijkste gezegd... De rest kunt u zelf in vullen.

Hoe zou – zo gaat de redenering verder – God aan die vrouw die door dit eerbewijs boven alle andere vrouwen, ja boven ale andere schepselen is verheven ook niet nog veel meer gegeven hebben dan alleen deze ene genade Christus te hebben mogen dragen.

In een wonderlijk samengaan van volksdevotie, theologische ontwikkelingen en speculatieve denkkracht stijgt de ster van Maria hoger en hoger, tot zij als koningin des hemels troont naast de drie-eenheid, niet slechts haar ziel (zoals alle heiligen), maar ook bekleed met het nieuwe opstandingslichaam (= tenhemelopneming van Maria met ziel en lichaam na haar aardse leven beeindigd te hebben, 1950).

De funderende redeneerstijl noemt men het convenientie-argument: Hij kan het, het is passend, dus heeft hij het gedaan. God kan doen verrijzen uit de dood, het is passend bij de status van de moeder van zijn Zoon , dus heeft hij het gedaan..

En als je deze aandacht voor Maria achterwaarts ontwikkelt kom je uit bij haar onbevlekte ontvangenis uit. Hoe zou God, hoe zou Christus hebben kunnen accepteren dat de moeder van zijn Zoon door de erfzonde zou zijn bevlekt... : Maria zelf onbevlekt ontvangen (1854).

En hoe zou in dat door God geheiligde lichaam ooit nog een man durven komen. Of om het met een geliefde Middeleeuwse vergelijking te zeggen: Zij was de ‘hortus conclusus’, de gesloten hof uit het Hooglied. Een moederschoot voor hem alleen: Maria semper virgo, eeuwig maagd.

Als je terugblikt op wat er m.n tussen 1830-1950 allemaal rond Maria is gebeurd, gezegd en beleefd... dan kun je een gevoel van ‘ontsporing’ niet onderdrukken, wildgroei noemt Ernest Henau het, beslist ook psychologish interessant. Het Tweede Vaticaans Concilie heeft hier corrigerend en zuiverend gewerkt door te beslissen de leer van Maria niet nog verder als zelfstandige leer te ontwikkelen, maar ze terug op haar plaats te stellen: namelijk als onderdeel van de leer van de kerk...

Nadrukkelijk wordt nu geprobeerd om de eretitels van Maria niet alleen maar als privileges voor haar te beschouwen, maar ook als predikaties voor de hele kerk (Danneels): zij is in de pelgrimsweg van het gelovige leven onze voorganger, deze vrouw.

Zo wordt Maria wat ze in het echt ook moet zijn geweest: voorbeeld van geloof en daarom – gezien zij alles van dichtbij heeft meegemaakt dus ook intens heeft doorleefd, tot en met zijn kruisdood en opstanding – een teken van hoop en troost voor Gods volk onderweg: imago et initium Ecclesiae (Vat. II): beeld en eersteling van de kerk.

-----

Mariologische test: Is de volgende uitspraak van een protestant of een katholiek ?

1. ‘maar ik zeg u dat de verheven Maagd in verwachting raakte van de heilige Geest, maar dat zij zelf niet op bijzondere wijze is verwekt en dat zij dus – net als alle mensen – in zonde is ontvangen en geboren, zoals het schriftwoord zegt.’

Dan denk je dat zal wel van een protestant zijn, maar het is niet waar. Het komt uit de pen van Bernardus van Clairvaux, een van de vurigste vereerders van Maria... en het had ook van Thomas van Aquino kunnen zijn.

Nog één:

2. ‘Maria was een maagd, zuiver en rein, niet slechts voor de geboorte van onze Heer. Zij was dit ook bij de geboorte van onze Heer en zij is dit gebleven na de geboorte van onze Heer.’ Dat zal dan wel van een katholiek zijn.Neen: Deze uitspraak komt uit de mond Luther... En hij had ook van Zwingli kunnen zijn. Niet van Calvijn, maar die zou over deze uitspraak niet gevallen zijn. Volgens hem kun je er noch naar de ene, noch naar de andere kant iets zinvols over zeggen, want de Schrift zwijgt erover. Nuchtere man, die Calvijn !

Dit om u op het verkeerde been te zetten.

Over Luther wil ik nog wat zeggen. Luther had een grote eerbied voor Maria. Niet zo vreemd: Hij was per slot Augustijner monnik, helemaal ingebed in de monastieke liturgische en theologische traditie, gewend om elke dag het Magnificat te bidden in de vespers en opgegroeid met de geschriften van Augustinus, Bernardus van Clairvaux en zovele anderen.

Zijn breuk met de moederkerk was wel fundamenteel, maar nooit totaal. Vanuit historische perspectief zien we zelfs veel meer continuïteit dan discontinuïteit. Luther zelf trouwens ook... De eigen identiteit volkomen ophangen aan de onderscheiding en die dan beginnen te cultiveren was zijn stijl niet... Dat doen de mindere goden later pas.

In het jaar dat hij geëxcommuniceerd werd, was hij bezig met een vertaling en een commentaar op het Magnificat, ik noemde het al in mijn inleiding. Hij kon het pas voltooien in de zomer van dat jaar 1521, vanuit zijn onderduikadres: op de Wartburg.

De verleiding om dit werk te citeren is zeer groot... het is een uitgebreid en tegelijk zeer praktisch commentaar, dat ook de politiekei consequenties van de lofzang van Maria niet schuwt. In dit boekje spreekt hij op zeer warme en toegenegen wijze over Maria. Luther heeft het vaak over de ‘gelukzalige en hooggezegende maagd’. Maar wat belangrijker is: Hij prijst haar als voorbeeld van wat geloven nu eigenlijk is. Zij immers hoort ‘het woord van God’ en ‘neemt het aan’ en ‘verklaart zich bereid om haar leven door dat Woord te laten bepalen’: Mij geschiede naar uw woord. Volgens Luther is hiermee het wezenlijke over het geloof gezegd.

Onderwijl polemiseert hij natuurlijk: Hij zegt dat velen in zijn dagen Maria onrecht doen, door haar aan te roepen als ware ze een godheid met eigen macht en bevoegdheid. Daarmee kwets je Maria in haar hart, eer je haar niet, maar besmeur je haar.. zegt Luther. Zij immers weet beter dan wie ook, dat het God is die grote dingen heeft gedaan heeft aan haar èn dat zij werd uitverkoren om moeder Gods te worden uit louter genade en niet op grond van enige verdienste harerzijds. Kort en krachtig zoals Luther dat kan: Je moet haar zalig prijzen, niet omwille van haar zelf, maar omwille van wat God aan haar heeft gedaan, nl. dat hij naar haar heeft omgezien...

Tegelijk neemt Luther Maria ook in bescherming tegen al te grote scherpslijpers. Hij vindt dat je haar best ‘koningin des hemels’ mag noemen, want zij is de moeder Gods, en daarmee de hoogste van alle schepselen.... Maar hij beseft dat het riskant is. Als je dat doet, moet je maat weten te houden. En daarmee bedoelt hij: dat zij geen godin mag worden naast God, zoals sommigen menen, die haar meer aanroepen dan God en eerder bij haar hun toevlucht zoeken dan bij God... Dat vindt hij onvergeeflijk, dat is een gruwelijke afgoderij. Als dat blijft gebeuren, dan is het beter haar wat lager te zetten, minder eer te geven dan haar toekomt, dan God van zijn eer te ontroven.

Hij sluit dit boekje af met een bede om het rechte verstaan van dit Magnificat bij de lezer, dat de inhoud nicht allein leuchte und rede... sondern brenne und lebe in Leib und Seele... om te eindigen met : Dit verlene ons Christus door zijn voorspraak ter wille van zijn lieve Moeder Maria! Amen.

Deze zin is zeer helder: De voorspraak doet niet Maria, maar Christus zèlf. Hij is de Middelaar... maar daarnaast mag je best wel proberen zijn Moeder te eren... door haar lofzang niet slechts met de mond over te nemen, maar die ook inhoudelijk z’n werk te laten doen, te laten, zijn uitwerking te laten hebben in het dagelijks leven

Wij vinden dus bij Luther:

- Maria wordt voluit geëerd als geloofsvoorbeeld...

- Omdat zij de moeder des Heren is is zij de hoogste aller schepselen en èn mag ze vereerd worden.... waarbij verering goed onderscheiden moet worden van aanbidding... Maria prijzen, Maria eren, prima.. Haar van hoogheidstitels voorzien en haar toegenegen zijn. Natuurlijk: God heeft haar veel genade bewezen.

- Je mag zelfs, - ik ga verder, nu in het spoor van Luthers collega Melanchton - geloven dat zij samen met alle heiligen in de hemel èn hen aanvoerend voor de kerk als geheel bidt. Immers: op aarde bidden de ‘heiligen’ ook voor elkaar, waarom in de hemel niet..?, dat is de gemeenschap der heiligen...

- maar haar aanroepen om te voorzien in persoonlijk noden, dat is een brug te ver... Dan wordt aan het middelaarschap van Jezus Christus afbreuk gedaan. Zijn voorspraak bij de Vader is uniek en genoegzaam... Als middelares in de richting van de Middelaar of in de richting van God wordt zij radicaal geschrapt.

Solus Christus (Christus alleen) is het slagwoord.. Samen met zijn pendant (Sola Scriptura) is deze leus in verschillende gradaties van gestrengheid toegepast op de gehele overgeleverde leer, inclusief de mariaverering. (van dom en overbodig, tot godslasterlijk en schadelijk)

Zoals ik in het begin al zei: met als resultaat dat het een sjibbolet is geworden, waardoor m.i. aan roomskatholieke kant teveel aan haar is gegeven, èn aan onze kant te weinig. Misschien kunnen we vandaag elkaar vinden, ergens in het midden... waar de waarheid zo vaak ligt te wachten tot iemand zich over haar wil ontfermen.

Persoonlijk wil ik nog wel een eerste stap zetten... hoe ik dat ongeveer zie.

In de katholieke traditie zijn de heiligen vormen van ‘geschapen bemiddeling’ om een term van J.H. Newman te gebruiken. Als je het theologisch correct formuleert: ondergeschikt aan en in dienst van het unieke Middelaarschap van Christus, in verschillende gradaties nuttig om Christus genade bij de mensen te brengen. Je zou het met een modern woord ‘geleiders’ kunnen noemen van Gods genade. En vooral Maria was een geleider bij uitstek...

Welnu heel dit systeem van geschapen bemiddeling wordt in de protestantse wereld geschrapt vanwege wildgroei. In een tafelrede moet Luther eens verzucht hebben:

"Mijn God, ik wou dat ik de tijd had deze legenden en exempels uit te mesten, of dat iemand anders met een hogere spiritualiteit dat kon doen; ze zitten vol leugens en misleiding.’

Hierin zit de kritiek op de wildgroei, maar tegelijk hoor je hier ook duidelijk de intentie om ook op dit terrein eens een zuivering door te voeren, zoals hij in de leer en de liturgie heeft gedaan. Een zuivering met de bedoeling dus om legenden (de levensverhalen van de ‘heiligen’ ons voorgegaan) en de exempels die daarin zitten (hun voorbeeldfunctie, de levenslessen die je er uit kunt trekken) te re-activeren...

Welnu, als ze niet in concurrentie met het unieke middelaarschap van Christus staan, maar dienend, illustrerend, geleidend zijn... wat let ons dan – ook als protestanten – om dat vandaag te doen: voorbeeldverhalen van mensen van heden en gisteren, exempels van hoe mannen en vrouwen in het geloof hebben geleefd, gestreden en gestorven.. vertellen... Naast de Schrift, getoetst aan de Schrift, natuurlijk: een krachtiger geleider van Gods genade bestaat er niet, zou ik zeggen. Trouwens: Hoe vaak hebben protestanten niet het verhaal van Luthers ontdekking van de rechtvaardiging door het geloof alleen zelf bijv. verteld als een exempel...

En natuurlijk dus Maria ook !

De traditie biedt materiaal genoeg: Geloofsvoorbeeld, mater dolorosa, troostvolle bemoediging voor mensen die ‘zelf ook een zwaard’ door hun ziel hebben voelen gaan, ‘sterke vrouw’: waarom niet. De kerkvaders eerden haar – naast alle misogynie – ook als zodanig: mulier fortis (uit Spreuken) . Op dit punt kunnen we heel wat leren van de creatieve manier waarop door de diverse kerkvaders allerlei aanzetten vrouwelijke en ook mystieke elementen in en rond God, zoals die wel degelijk aanwezig zijn in Oud en Nieuw testament naar voren haalden. Een correctie van een al te ‘hoog’, te mannelijk en te rationeel godsbeeld heeft Maria altijd geboden en kan ze ook vandaag nog zijn, gezien de blijvende feministische interesse in haar. En om nog eens een dwarsstraat te noemen: waarom haar ‘maagdelijk leven’ niet weer eens wat meer uitwerken in onze totaal oversexte wereld: Dat is pas non-conformisme !

Luther zou er in elk geval niet mee inzitten: Hij zong met zijn studenten en gasten ‘über’m Tisch’ uit het gezangboek van Georg Rhau. Daar stond de eerste helft van het ‘ave maria’ in en – zowaar – een complete hymne op de ‘eeuwig reine Maagd’. Hij zelf had er in de positiefst mogelijke bewoordingen een inleiding voor geschreven. Iedere muziekminnaar, in het bijzonder de jeugd had in dit boekje ‘iets goeds om te zingen’, ook over Maria.

‘alle geslachten zullen haar zalig prijzen’... Luther vertaalde: Ieder mensenkind moet haar zalig prijzen... Luther heeft het op zijn manier gedaan. Nu wij nog op onze manier !