BWV 57 Selig ist der Mann (Dialogus)

 

Tweede Kerstdag (of gedenkdag van Stefanus)

Eerste uitvoering: 26 december 1725, Leipzig.

Tekst:     1-7. Georg Christian Lehms, Gottgeflliges Kirchen-Opffer (Darmstadt, 1711)

slotkoraal (8): couplet 6 van Ahasverus Fritsch, Hast du denn, Jesus, dein Angesicht

 

Traditionele Schriftlezingen voor de gedenkdag van Stefanus, eerste martelaar

 

         Handelingen der apostelen [6:8-10; 7:2a] 7:51-59 (Stefanus marteldood)

[De tekst is afkomstig uit een proefuitgave van de Nieuwe Bijbelvertaling, een oecumenisch vertaalproject van de gehele bijbel, dat in 2005 zou moeten zijn voltooid.]

[Stefanus, Messiasbelijdende Jood, heeft met woord en daad grote indruk gemaakt op het volk en komt daarom in conflict met enkele leden van (voornamelijk hellenistische) synagogen. Die verspreiden valse beschuldigingen: Hij zou Mozes en God belasterd hebben. Stefanus wordt gearresteerd. Voor de Hoge Raad verdedigt hij zich met een lofzang op Mozes maar eindigt tactisch onverstandig met een frontale aanval op het religieuze establishment van zijn dagen:]

Halsstarrige heidenen die u bent, u wilt niet luisteren en verzet u steeds weer tegen de heilige Geest, zoals uw voorouders ook al deden. Wie van de profeten hebben uw voorouders niet vervolgd? Degenen die de komst van de Rechtvaardige aankondigden hebben ze gedood, en zelf hebt u nu de Rechtvaardige verraden en vermoord, u die de wet ontvangen hebt [...] maar er niet naar hebt geleefd.

Toen ze dit hoorden, werden ze razend van woede en drift. Maar vervuld van de heilige Geest sloeg Stefanus zijn blik op naar de hemel en zag de luister van God, en Jezus, die aan Gods rechterzijde stond, en hij zei: Ik zie de hemel geopend en de Mensenzoon, die aan Gods rechterzijde staat. Maar ze schreeuwden en tierden, hielden hun handen voor hun oren en stormden met zijn allen op hem af. Ze dreven hem de stad uit om hem te stenigen. [...] Terwijl Stefanus gestenigd werd, riep hij Jezus aan met de woorden: Heer Jezus, ontvang mijn geest. Hij viel op zijn knien en riep luidkeels: Heer, reken hun deze misdaad niet aan! En na deze woorden stierf hij.

         Evangelie naar Matthes 23:34-39 (Jezus klacht over de geestelijke leiders van zijn dagen)

[De tekst komt uit de Statenbijbel (1^ste druk 1637), zo genoemd naar de opdrachtgever en hoofdsponsor van deze vertaling: de Hoogmogende Heren Staten Generaal van de Verenigde Nederlanden.]

Daarom ziet, Ik zende tot u profeten, en wijzen, en schriftgeleerden, en uit dezelve zult gij sommigen doden en kruisigen, en sommigen uit dezelve zult gij geselen in uw synagogen, en zult hen vervolgen van stad tot stad; Opdat op u kome al het rechtvaardige bloed dat vergoten is op de aarde, van het bloed des rechtvaardgen Abels af tot op het bloed van Zachaia, den zoon van Barachia, welken gij gedood hebt tussen den tempel en het altaar. Voorwaar zeg Ik u: Al deze dingen zullen komen over dit geslacht. Jeruzalem, Jeruzalem! gij, die de profeten doodt, en stenigt, die tot u gezonden zijn! hoe menigmaal heb Ik uw kinderen willen bijeenvergaderen, gelijkerwijs een hen haar kiekens bijeenvergadert onder de vleugels; en gijlieden hebt niet gewild. Ziet, uw huis wordt u woest gelaten. Want Ik zeg u: Gij zult Mij van nu aan niet zien, totdat gij zeggen zult: Gezegend is Hij, Die komt in den Naam des Heeren!

Dialoog tussen bas (Jezus) en sopraan (Anima, de ziel)

1. Aria [Dictum] Selig ist der Mann, der die Anfechtung erduldet; denn nachdem er bewhret ist, wird er die Krone des Lebens empfahen.   2. Recitatief Ach! dieser se Trost erquickt auch mir mein Herz, das sonst in Ach und Schmerz sein ewig Leiden findet, und sich als wie ein Wurm in seinem Blute windet. Ich mu als wie ein Schaf bei tausend rauhen Wlfen leben; ich bin ein recht verlanes Lamm, und muss mich ihrer Wut und Grausamkeit ergeben. Was Abeln dort betraf, erpresset mir auch diese Trnenflut. Ach, Jesu, wt ich hier nicht Trost von dir, so mte Mut und Herze brechen, und vollerTrauren sprechen:   3. Aria Ich wnschte mir den Tod, wenn du, mein Jesu, mich nicht liebtest. Ja, wenn du mich annoch betrbtest, So htt ich mehr als Hllennot.   4. Recitatief bas: Ich reiche dir die Hand und auch damit das Herze. sopraan: Ach! ses, liebes Pfand, du kannst die Feinde strzen, und ihren Grimm verkrzen.   5. Aria Ja, ja, ich kann die Feinde schlagen, die dich nur stets bei mir verklagen, drum fasse dich, bedrngter Geist. Bedrngter Geist, hr auf zu weinen, die Sonne wird noch helle scheinen, die dir jetzt Kummerwolken weist.   6. Recitatief Jesus: In meinem Scho liegt Ruh und Leben, dies will ich dir einst ewig geben. Seele: Ach! Jesu, wr ich schon bei dir, ach! striche mir der Wind schon ber Gruft und Grab, so knnt ich alle Not besiegen. Wohl denen, die im Sarge liegen, und auf den Schall der Engel hoffen; Ach! Jesu, mache mir doch nur, wie Steffano, den Himmel offen. Mein Herz ist schon bereit zu dir hinauf zu steigen. Komm, komm, vergngter Zeit! du magst mir Gruft und Grab, und meinen Jesum zeigen.     7. Aria Ich ende behende mein irdisches Leben, mit Freuden zu scheiden verlang ich jetzt eben. Mein Heiland, ich sterbe mit hchster Begier, hier hast du die Seele, was schenkest du mir?   8. Koraal Richte dich, liebste, nach meinem Gefallen und glube da ich dein Seelenfreund immer und ewig verbleibe, der dich ergtzt, und in den Himmel versetzt aus dem gemarterten Leibe.

[Spreuk] Zalig is de man, die in de verzoeking volhardt, want, wanneer hij beproefd is, zal hij de kroon des levens ontvangen (= Jacobus 1:12)   Ziel: Ach! deze zoete troost verkwikt ook mijn hart, dat voor de rest in grote smart zijn eeuwig lijden vindt en in zijn eigen bloed gelijk een worm wanhopig kronkelt. Ik moet gelijk een schaap bij duizend wilde wolven leven; (vgl Mt 10:16) Ik ben een eenzaam lam en moet mij hun wreedheid en woede laten welgevallen. Wat Abel ooit overkwam ontlokt nu ook aan mij deze vloed van tranen. Ach, Jezus, indien ik nu niet zeker wist dat er bij U troost te vinden is, dan zou mijn moedig hart breken en intriest moeten spreken:   Ziel: Als gij, mijn Jezus, mij niet liefhadt, dan zou ik dood willen zijn. Ja, zoudt gj mij ook nog bedroeven ik zou door een hel gaan, ja nog erger.     Jezus: Ik reik u mijn hand en daarmee ook mijn hart. Ziel: Ach, zoet liefdespand, gij kunt mijn vijanden ten val brengen en hun grimmigheid inkorten.   Jezus: Ja, zeker kan ik uw vijanden verslaan die u bij mij steeds aanklagen, daarom: herpak u, bedrukte geest. Angstige ziel, stop met wenen, de zon zal weldra helder schijnen waar nu nog zorgenzware wolken zijn.     Jezus: In mijn schoot ligt rust en leven, die zal ik eens voor eeuwig aan u geven. Ziel: Ach! Jezus, was ik maar vast bij u, ach! streelde de wind reeds mijn graf en groeve, dan kon ik alle nood overwinnen.. Welgelukzalig zij, die in de doodskist liggen, en op het bazuingeschal van de engelen hopen; Ach, Jezus, laat voor mij toch ook - zoals voor Stefanus - de hemel opengaan. Mijn hart is al gereed (vgl. ps 108:2) om naar u op te stijgen. Kom, kom, genoeglijk uur ! Toon mij graf en groeve met mijn Jezus erbij.     Ziel: Ik beindig schielijk mijn aardse leven, met vreugde te scheiden, verlang ik heden. Mijn Heiland, ik sterf met groot verlangen, hier hebt u mijn ziel, wat schenkt gij mij ?   (Jezus?): Voeg u, mijn liefste, naar mijn welgevallen en geloof dat ik voor altijd en eeuwig uw zielsvriend zal blijven die u in vervoering en naar de hemel brengt, uit uw gemartelde lichaam.

 

---

 

De christen uit deze cantate verlangt onder druk van de vijanden (= geestelijke machten van zonde en ellende) een blik te mogen slaan in de hemel om Jezus te zien... net als Stefanus. De dialoog die zich dan ontspint tussen de ziel (Anima = Sopraan) en Jezus (=Bas) is pure liefdeslyriek, maar dan met mystieke strekking. De ziel bekent dat zij zich het leven niet kan voorstellen zonder (de liefde van) Jezus (3). Zijn toenadering wordt gezocht en zijn macht bezongen (4,5). Het verlangen om met Hem verenigd te worden (unio mystica) wordt zelfs zo hevig, dat de dood begerenswaardig (7) wordt en de reeds gestorvenen gelukgewenst, omdat zij al dichter bij de Jezus zijn dan deze verliefde ziel, die moet verzuchten: Ach, Jezus was ik maar vast bij u (6).

 

Zo ontroerend de muziek, zo vervreemdend de teksten. De woorden komen uit de pen van G.C. Lehms (1684-1717), hofdichter en hofbibliothecaris te Darmstadt, uit wiens eerste bundel met cantateteksten Bach in de loop van zijn carrire maar liefst 10x heeft geput voor zijn cantates. Blijkbaar spraken deze teksten hm wel aan. Twee opmerkingen:

1. We moeten wel goed lezen (dat wil vaak zeggen: drlezen). De zin Ich wnschte mir den Tod (3) is bijv. een irrealis en wordt gevolgd door de opheffende voorwaarde: wenn du, mein Jesu, mich nicht liebtest (voorwaarde waaraan wordt voldaan). Zelfs schokkende zinnen als Wohl denen die im Sarge liegen (6) en Ich ende behende mein irdisches Leben (7) verheerlijken niet de dood op zich, maar zijn gericht op wat er na de dood nog komt. Bach predikt niet een vorm van wereldverachting (zoals veel van zijn interpreten hem verwijten), maar slechts een vergaande relativering van het belang van het aardse leven door er een hemelse verwachting tegenover te zetten. Het gaat niet om doodsverlangen op zich, maar om verlangen naar een beter leven dat enkel door de dood heen kan worden bereikt. Als poort tot het hemelrijk verliest de dood dus iets van haar bitterheid en gruwel. Een wijze van kijken die ons vreemd is geworden, maar die op zich niet onbijbels is (vgl. bijv Paulus in zijn brieven: 2Korinthirs 4:16v, Galaten 2:20, Filippenzen 1:21).

2. Dat sterven, die dood, was in de 18^de eeuw een bittere realiteit. Bachs gezin heeft zn portie ook wel gehad aan kraambed- en kindersterfte. Als het aardse leven dan echt een Jammerdal is (lage levensverwachting, bijna geen heelkunde, nauwelijks pijnbestrijding) dan kun je misschien ook maar beter proberen dat leven consequent anders te bezien, vanuit de eeuwigheid (sub specie aeternitatis) bijvoorbeeld. Dan is er tenminste nog ergens iets moois en heels te verwachten.

 

enkele kruimeltjes:

- Abel (2) = eerste martelaar van de oude tijd; Stefanus = eerste martelaar van de christelijke era.

- in (3) wordt het contrast tussen de twee delen van de hoofdzin reeds in de instrumentale intro middels twee contrasterende themas aangekondigd en later uitgewerkt. Let ook op de grote intervalsprong naar beneden die het woord dood begeleidt.

- in (5) roepen repeterende 16^-den en gebroken drieklanken de vreugde op om de overwinning.

- Bach zlf heeft het oorspronkelijke slotkoraal (van Lehms) vervangen door het huidige (8) waardoor het in de dialogus betrokken wordt. Het is het antwoord op de vraag van de ziel, waar aria (7) mee eindigde: Mijn Heiland, ik geef aan u mijn ziel (de geest); wat schenkt gij mij ?

- Stefanus (Gr: Στέφαυος) = kroon, krans (1)