• Programma (originele teksten + vertaling in het Nederlands /traduction en franais

• toelichtende teksten (Brussel/Bruxelles - Laken/Laeken - alternerend Nederlands/Franais) 18/11/2011

• toelichtende teksten (Antwerpen, enkel in het Nederlands) 20-11-2011

Sopraan/soprano: Bieke Schiltz, Danielle Van de Vloet, Frieda Vermeulen, Floor Coomans, Hilde De Bleser, Mezzo: Gertie Lindemans, Brenda Blokland

Alt/contralto: Els Caremans, Vera Stessel

Bariton: Patrick Mollet, Manfred Halsema, Hans Neels, Luk Verlackt, Walter Bosmans, Marc Van Driessen

Bas/basse: Michel Labro, Hermans Moelants, Sus Herbosch, Andoni Michelena, Willem Ceuleers

Viool/violon: JeongSun Goo, Wilfried Praet

Altviool/alto: Veerle Roggeman

Viola da gamba/viole de gambe: Els Caremans, Andoni Michelena

Contrabas/contrebasse: Sus Herbosch

Flauto traverso/flte traversire: Hilde De Bleser

Cornetto/cornet bouquin: Sus Herbosch, Marc Van Driessen

Trombone: Koen Becu

Dulciaan/douaine: Walter Bosmans

Klavecimbel/clavecin: Jetty Janssen

Orgel/orgue: Willem Ceuleers, Marc Van Driessen, Jetty Janssen

----

La(e)ken (18/11/2011)  NL/FR

Introductie/Introduction PRIMA PARS

Het feest van Christus Koning / La fte de Notre-Seigneur Jsus-Christ,Roi

Het thema, le thme : Christus Koning, Jsus Christ-Roi.

videmment cest lanne liturgique qui nous a inspir de choisir ce thme. Ce weekend cest

la fte de Notre Seigneur, Jsus Christ, Roi Cest une fte plus rcente que lon pense: Elle est tablie seulement 1925. Le but de la fte est de porter l'attention du peuple chrtien sur l'image du Christ, tel que le reprsentait la primitive glise, du Divin Roi, assis sur le trne la droite du Pre, et qui reviendra la fin des temps avec puissance et majest. La jeune glise introduit cette grandiose image du Christ dans ses cimetires et dans ses sanctuaires. Du haut de l'abside des basiliques primitives, cette image typique de la " Majestas Domini " resplendissait sous les brillantes couleurs de la mosaque;

Daarom dat ik de ikoon Christos Pantocrator uit de byzantijnse traditie voorop het programma heb geplaatst.

Het Griekse woord παντοκράτωρ / pantokrtr betekent de albeheerser. Christus wordt op deze ikoon frontaal afgebeeld tegen een volledig gouden achtergrond: dat symboliseert het hemelse licht, zonder schaduw. God is, in hem is geen duisternis. Met de rechterhand maakt Christus een zegenend gebaar en in zijn linkerhand heeft hij het Evangelieboek. Als het open ligt is er een tekst te lezen. Meestal "Ik ben de Weg, de Waarheid en het Leven" (Johannes 14:6) of "Ik ben het Licht der Wereld. (Johannes 12:46). In dit geval echter Joh. 11:25: Ik ben de opstanding en het leven: wie in mij gelooft ookal is hij gestorven - zal leven, leven tot in eeuwigheid.

De muziek is afkomstig uit de lutherse traditie en neemt ons mee op een reis doorheen de tijd: van de 17^e tot de 21^ste eeuw. Het eerste deel bevat de oudste muziek. We beginnen met een orgelintavolatie, d.w.z. eigenlijk hoort u een Psalmmotet van Hieronymus Praetorius, bewerkt voor orgel door Heinrich Scheidemann.

* Les deux pices de musique sous le titre Benedicam Dominum(Hieronymus Praetorius et Heinrich Scheidemann) ne sont quune composition. Nous coutons la version pour orgue.

* Het tweede stuk is een roomskatholieke devotionele tekst, het salve regina maar op heel subtiele wijze aanvaardbaar gemaakt voor protestanten. En het derde muziekstuk: dat is de topper uit het boek der Psalmen, wereldwijd, verheven boven alle confessies: Psalm 23: de Heer is mijn herder troostwoord tegen de dood:

* Quand je marche dans la valle de l`ombre de la mort, Je ne crains aucun mal, car tu es avec moi Dieu ou Christ comme Le berger, a cest aussi une ancienne reprsentation, icne de Dieu, mme plus ancienne que le pantocrator

Je vous souhaite un bon concert. Ik wens u een aangenaam concert.

SECUNDA PARS

De koningspsalmen [les psaumes royaux]

Christus Koning ? Enkel omdat God Koning is. In de Joodse bijbel is dit n van de manieren om over God te spreken.

En heel opvallend is dat in het boek van de Psalmen er een reeks Psalmen achter elkaar staat die allemaal dit thema hebben: De psalmen 93-99: De Heer is koning psalmen.

En wonderlijk: zijn koningschap heeft in de eerste plaats betrekking op de natuur Hij heerst over de schepping. In Psalm 8 wordt dat op wonderschone wijze bezongen en in Ps. 93 (die verschillende keren in het programma voorkomt) voel je nog hoe de natuur voor de mensen in de oudheid geen vakantiegenoegen was, maar een gevaarlijke macht

Maar daar gaat het mij nu even niet om

Mag ik u eens wijzen op de potische kracht en schoonheid die er in de Psalmen zit. Ze rijmen niet, ze vallen niet uiteen in strofen, maar de taal roept een hele wereld op.

Vooral het gebruik van parallelle zinnen is typisch voor de Hebreeuwse poezie. Zinnen die elkaar versterken, tegenspreken, maar die de tekst ritmeren

Heerlijk voor toondichters om op muziek te zetten.

En toppunt van oosterse poezie is wel de herhalende opsomming. Zeker als die de tweetact van het traditionale parallellisme overschrijdt en in drie-en gaat

De tri-cola heet dat: drie versregels die met kleine uitbreidingen of vervangingen een stijgende lijn vormen, trapsgewijs stuwend.

In Psalm 93 is dit het geheim van de middelste sectie:

De stromen verheffen, Heer,

de stromen verheffen hun stem,

luid verheffen de stromen hun stem.

Maar boven het geraas van de wijde wateren,

van de machtige baren der zee,

is hoog in de hemel de machtige Heer.

Ou en franais: la force vocative dune numration charactritique pour la posie hbraique:

Les fleuves lvent, ternel!

Les fleuves lvent leur voix,

Les fleuves lvent leurs ondes retentissantes.

Plus que la voix des grandes, des puissantes eaux,

Des flots imptueux de la mer,

L`ternel est puissant dans les lieux clestes.

TERTIA PARS

mditation [bezinning]: accueillir le rgne de Dieu comme un enfant

Un jour, des gens amnent Jsus des enfants pour quil les bnisse. Les disciples sy opposent. Jsus se fche et leur enjoint de laisser les enfants venir lui. Puis il leur dit: Quiconquenaccueille pas lergnedeDieucomme un petit enfant, ny entrera certainement pas (Marc 10,13-16).

Quesignifie accueillir lergnedeDieucomme un enfant? On comprend en gnral: accueillir lergnedeDieucomme un enfant laccueille. Cela correspond une autre parole de Jsus: Si vous ne retournez pas et ne devenez pas comme les enfants, vous nentrerez pas dans le rgnedes cieux (Matthieu 18,3).

* Het koninkrijk ontvangen zoals en kind, met een kinderlijke geest dus. En dan gaat het vaak over ontvankelijkheid, naviteit Heel vaak met een nauwelijks verborgen sneer naar mensen die vragen stellen, volwassenen Je moet het gewoon maar aanvaarden en er niet over nadenken. Sacrificium intellectus. Dat dat de bedoeling is van deze tekst accepteer ik niet zonder meer, zeker niet van zon intelligente persoon als Jezus was.

Eenvoud is iets anders dan simplisme,

ontvankelijkheid is iets anders dan alles maar voor zoete koek slikken.

Maar zegt deze tekst het dan niet ? Nee, men kan het ook anders verstaan:

* Mais on peut aussi bien comprendre: accueillir le rgne de Dieu comme on accueille un enfant. Car le verbe accueillir a en gnral le sens concret daccueillir quelquun, comme on peut le constater quelques versets plus tt o Jsus parle daccueillir un enfant (Marc 9,37). Dans ce cas, cest laccueil dun enfantqueJsus compare laccueil de la prsence deDieu. Il y a une connivence secrte entre le rgne de Dieuet un enfant.

Accueillir un enfant, cest accueillir une promesse. Un enfant crot et se dveloppe. Cest ainsi que le rgne de Dieu nest jamais sur terre une ralit acheve, mais une promesse, une dynamique et une croissance inacheve.

Et les enfants sont imprvisibles. Dans le rcit dEvangile, ils arrivent quand ils arrivent, et de toute vidence ce nest pas au bon moment selon les disciples. Mais Jsus insiste quil faut les accueillir puisquils sont l. Cest ainsi quil nous faut accueillir la prsence de Dieu quand elle se prsente et comme elle se prsente,que ce soit au bon ou au mauvais moment.

Il faut jouer le jeu.

[Lettre de Taiz, 2006]

QUARTA PARS

et in secula seculorum

Tenslotte nog iets over de muziek We maken nu een sprong in de tijd. Van begin 18^e eeuw naar de 20^ste eeuw. Stijlbreuk. Zeker. Gods koningschap is eeuwig, maar de manier waarop de mensen Gods koningschap prijzen of God als koning aanbidden varieert enorm. Wij spreken met de eeuwige God in de taal van onze tijd Dus ook met de muzikale taal van onze tijd. En daar zit wel wat spanning op soms

Het duo dat dit vierde deel opent: Sigfrid Karg-Elert en Hugo Distler hebben dat allebei ondervonden.

Sigfrid Karg-Elert bijv. hoewel hij zoals zijn naam Duits was en zijn carrire maakte aan het Leipziger Landeskonservatorium ondervond dat eind jaren 20, begin jaren 30 toen er kritiek kwam op het feit dat hij zijn werken Franse titels gaf, dat zijn muziekstijl eerder internationaal Europees was, dan typisch Duits

De druk op Karg-Elert werd begin jaren 30 zo groot dat hij overwoog uit te wijken naar de VS. Een definitieve keuze heeft hij nooit hoeven maken, omdat hij in 1933 overleed, nog geen 56 jaar oud.

Veel dramatischer nog is het verhaal van Hugo Distler; de man die mede verantwoordelijk is geweest voor de herleving van de Duitse kerkmuziek, m.n. voor de herbronning ervan . putten uit de pure muziek van Schtz, Scheidt, na een periode van vette romantiek.

Zijn muziek is een schoolvoorbeeld van hoe beknoptheid de zeggingskracht ten goede kan komen. Een mix van klassieke stijlfiguren en eigentijdse toonspraak.

Dat voor deze man en zijn hang naar pure muziek in het Duitse Rijk van Hitler geen plaats was, heeft hij aan den lijve ondervonden.

Zijn sterfjaar is veelzeggend: 1942... Hij was nog maar 34 jaar jong.

Als hypersensitieve persoon was hij niet opgewassen tegen het aanhoudende conflict tussen zijn geweten (de kerkmuziekbeweging was onderdeel van de Bekennende Kirche, die zich tegen Hitler keerde) en de realiteit. Zijn broer was gesneuveld, hij was opgeroepen om naar het front te gaan. Hij was getrouwd en had drie kinderen Hij wist niet meer hoe het moest. leven in een land een Reich waar niet God Koning was, laat staan dat de Joodse rabbi Jezus veel te zeggen had.

In zijn afscheidsbrief aan zijn vrouw en kinderen hij heeft zich het leven benomen schrijft hij: Bidt voor mij. Ik sterf als een arm zondig mens en hoop enkel op Gods barmhartigheid. Ach wat zou ik graag gezongen hebben uit het requiem van Schtz aber sie sind in Frieden Maar ik kan niet meer.

Beste mensen, het is niet zo simpel om in het koningschap Gods te geloven in een wereld waarin het tegenovergestelde het geval lijkt.

Toch kunnen we het maar beter blijven proberen, want anders is het tegenovergestelde het geval

welkom & Introductie           PRIMA PARS Het feest van Christus Koning + Luther en het Latijn   De laatste zondag van het kerkelijke jaar heeft het thema aangereikt en dan niet zozeer als Totensontag, maar als voleindingszondag of zoals in de RK traditie sinds 1925 als het feest van Christus Koning. Een mooi voorwendsel om eens wat koraalmuziek uit de rijke Lutherse traditie bij elkaar te brengen waarin God als koning wordt bezongen.   Het wordt 4x een drieluik: een instrumentaal stuk, een koorwerk, en een koraal   In het eerste luik is het instrumentale stuk een virtuoze orgelbewerking van een Psalmmotet van Hieronymus Praetorius, een Noordduitse organist, cantor en componist Als u zijn werklijst beziet, dan zal u meteen opvallen dat hij vooral missen componeerde volgens de Latijnse ritus, magnificats en Psalmmotetten, eveneens in het Latijn.   Dat verwondert u misschien: Luther heeft toch het Latijn afgeschaft en de volkstaal ingevoerd Nee, dat is niet juist: Luther heeft ervoor gezorgd dat het evangelie verstaan kon worden door iedereen, maar toen sommige van zijn collegas het Latijn totaal wilden bannen uit de kerk & school, dan verdedigde hij het met vuur. Van Luther mocht zelfs hoofdmis best in het Latijn. Hij heeft hiervoor zelf de canon van de mis in het LATIJN herschreven zodat er van het goede van het verleden zo weinig mogelijk verloren zou gaan bij de kerkhervorming  christlich bessern noemde Luther dat. Vooral bij de getijdediensten (vespers bijv.) is het Latijn heel lang in gebruik gebleven. Heel lang is het zelfs gebruikelijk geweest om veel vaste liturgische onderdelen in het Latijn en het Duits te doen, afwisselend. Tot in Bachs tijd werd trouwens het ordinairum van de mis nog in het Latijn gedaan, en pas bij de viering van de eucharistie overgeschakeld naar het Duits.   Het gevolg van deze conserverende houding is dat de kerkmuziek uit het verleden bruikbaar bleef. De hymnen werden gezongen, de responsoria. En in Lutherse kerken hoorde je dus naast het volle koraalgezang, ook nog steeds Josquins motetten, of een miszetting van Obrecht, om maar twee favoriete componisten van Luther zelf te noemen.   Een curieus voorbeeld van deze houding is het tweede muziekstuk van vandaag. Eigenlijk is dit gewoon het salve regina, een zeer populair gebed tot Maria waar de mensenkinderen hier voor de variatie eens niet adamskinderen, maar kinderen van Eva genoemd haar hulp inroepen om bij haar zoon voor ons te pleiten. Ontroerende tekst, oneindig vaak getoonzet, gezongen in de getijdengebeden, bij het laatste gebed voor de nacht, de completen. Luther kende het zelf maar al te goed, en het was hem dierbaar. Reeds voor de Reformatie was het in Duitsland door Hans Sachs lichtjes aangepast, christlich gebessert niet salve regina, mater.. maar salve rex noster, pater De verschillende bleven populair tot begin 17e eeuw. Michael Praetorius geen familie heeft het prachtig bewerkt, samen met de andere getijdengebeden.   Na de christlich gebesserte versie van het salve regina horen we als slot van dit eerste deel een typisch Lutherse koraalmelodie, gevoegd bij een berijming van de Psalm der psalmen: Psalm 23: de Heer is mijn herder       SECUNDA PARS Een vroege 17e eeuwse Psalmenstrijd tussen Lutheranen en Calvinisten   Dat klonk heel lieflijk, psalm 23, trouwens niet op de melodie van Schtz, maar op Es ist gewisslich an der Zeit. .. Zo had de berijmer Cornelius Becker het bedacht. Hij had in 1601 in vrij korte tijd alle 150 Psalmen berijmd om ze op bekende gezangwijzen te zingen. Zo kon je er een groot aantal zingen op Ach Gott von Himmel sieh darein, nog meer op Aus tiefer Not etc Schtz vond dat een beetje zwak en heeft daarom voor huiselijk gebruikde teksten van Becker van nieuwe melodien voorzien, hele mooie, maar te moeilijk voor gemeentezang. Nooit populair geworden. Maar daar gaat het mij nu even niet om.   De drijfveer van Becker is interessant. Hij heeft dat namelijk gedaan om een tegengifte hebben tegen het Geneefse Psalter, k zal maar zeggen de 150 Psalmen die in de protestantse kerken gezongen werden. Becker was niet zomaar iemand, nee, hij was dominee en professor in Leipzig, gepromoveerd op een weerlegging van de verderfelijke leer van de calvinisten aangaande het heilig Avondmaal en hij ergerde zich hevig aan de toenemende populariteit van een Duitse vertaling van het Geneefse Psalter (Lobwasser). Hij moet gedacht hebben: If you cant beat them, join them en daarom heeft hij een eigen vertaling uitgebracht op geliefde en bekende melodien   Waar zat m nu het springende punt? Wat was er dan mis mee met die Geneefse psalmen? Enkel naijver, jaloezie ? t Zal vreemd klinken, maar het is echt waar: De Lutheranen vonden de Psalmen van Genve veel te Joods.   De Lutherse kerk was eigenlijk heel traditioneel gebleven in zijn gevoelen omtrent het OT. Luther vond dat eigenlijk de hele bijbel over Christus ging. Hij las het OT bij voorkeur uit als aankondiging van of voorbereiding op de komst Christus. Zeker de Psalmen. Meer dan 1/3 vond hij profetien van Christus.   De calvinisten waren in de 16e eeuw veel radicaler in hun herbronning. Zij hadden echt Hebreews geleerd, en zij hadden - al lezend - begrepen dat het OT een Joods boek was. En dat de Psalmen meestal eigenlijk over David gingen En zo had Clment Marot ze dan ook berijmd, en Beza washem hierin gevolgd: zo eerlijk mogelijk en dus klonken ze Joods.   Dit was de Lutherse theologen en dominees een doorn in het oog. Zij verweten Calvijn en de zijnen dat ze judaiseerden. Achteraf gezien een compliment voor de gereformeerde bijbelgeleerden, maar zij zagen dat niet zo. In hun ijver om die vreselijke beschuldiging te weerleggen vloog strijdschrift en pamflet heen en weer, zeker einde 16e begin 17e eeuw. En vervelend neveneffect om toch vooral te bewijzen dat ze echt wel goede christenen waren en geen krypto-judaisten is van de weeromstuit het zuiver wetenschappelijk onderzoek van het OT eerder achteruit dan vooruit gegaan. Maar dit terzijde.   Schtz was het helemaal met Becker eens en dat kun je ook afleiden uit de wijze waarop hij de Psalmen Davids toonzette Als prachtige teksten, helemaal in de Venetiaanse stijl, en met het gloria aan het eind. Jezus wordt niet genoemd in de psalm, maar christelijk is het nu wel..   TERTIA PARS De koningspsalmen, Psalm 93   In het boek van de Psalmen staat een reeks Psalmen achter elkaar die hetzelfde thema hebben: 93-99: De Heer is koning psalmen.  Ze gaan natuurlijk niet over Christus, maar over God, de Heer. En wonderlijk maar eigenlijk wel begrijpelijk Gods koningschap heeft in de eerste plaats betrekking op de natuur Hij heerst over de schepping. In Psalm 93 (die verschillende keren in het programma voorkomt) voel je nog hoe de natuur voor de mensen in de oudheid niet verbonden was met een lieflijke vakantiebestemming, maar met doodsgevaar In de beginregels van de Psalm garandeert enkel Gods majesteit dat de wereld vast staat en niet wankelt Blijkbaar voelde men dat dus anders aan.   Wij hebben dat niet meer, maar in tijden van aardbeving of tsunami dan komt iets van die oude huiver plots weer terug.   Ik wil u op n ding wijzen. De evocatieve kracht van deze Psalm Het is pure pozie.   Wat heeft die Psalm dan ? De verzen rijmen niet, ze vallen niet uiteen in strofen, maar de taal roept precies dat op wat beschreven wordt. Vooral het gebruik van parallelle zinnen, herhaling van woorden, klanken, variaties, zo typisch voor Hebreeuwse poezie   In het middelste deel van deze Psalm doet de dichter hier zelfs iets heel uitzonderlijks. In  plaats van zich te beperken tot parallelle tweetallen, gaat hij in drie-en schrijven De tri-cola heet dat: drie versregels die met kleine uitbreidingen of vervangingen een stijgende lijn vormen, trapsgewijs stuwend.   Zonder dat je de woorden verstaat, voel je wat de dichter bedoelt zelfs in vertaling:   De stromen verheffen, Heer, de stromen verheffen hun stem, luid verheffen de stromen hun stem. Maar boven het geraas van de wijde wateren, van de machtige baren der zee, is hoog in de hemel de machtige Heer.   Heerlijk voor toondichters om op muziek te zetten. En dat is ook vaak gebeurd, want Psalm 93 stond en staat vaak op het gebedsrooster. Waar men de getijden bad werd hij op zondagmorgen gebeden in de derde week, als eerste psalm. En op zon- en feestdagen in de sterke tijden, met name in de paastijd, telkens als eerste psalm van de dag   Voetnoot: In de Griekse vertaling heeft deze psalm een titel: Op de dag vr dIe sabbat, toen de aarde bewoond is geworden. Lofgezang. Van David. Adam, zo leert ook de joodse traditie, zong deze psalm op de vooravond van de sabbat. Op de sabbat zelf zong hij de vorige psalm: Ps 92. In Qumrn heeft deze psalm een Alleluia voorop, wat ook in de Apokalyps, die deze Psalm citeert (19,6) geattesteerd is. De Psalm is ook oud in die zin, dat ze elementen van de typisch Bals-cultus incorporeert terwijl ze ze verjoodst. Bal is namelijk helemaal verbonden met de natuur en de strijd tussen de kosmische krachten. QUARTA PARS et in secula seculorum   We hebben een sprong gemaakt in de tijd. Van begin 18e eeuw naar de 19e, 20ste eeuw (Max Reger). Stijlbreuk. Zeker. Gods koningschap is eeuwig, maar de manier waarop de mensen Gods koningschap prijzen of God als koning aanbidden varieert enorm. Wij spreken met de eeuwige God in de taal van onze tijd Dus ook met de muzikale taal van onze tijd.   Het duo dat dit vierde deel opent: Sigfrid Karg-Elert en Hugo Distler gaan in hun muzikale taal nog een stap verder dan Max Reger. En dat werd niet door iedereen in dank afgenomen.   Sigfrid Karg-Elert bijv. hoewel hij zoals zijn naam Duits was en zijn carrire maakte aan het Leipziger Landeskonservatorium ondervond eind jaren 20 dat er steeds meer kritiek kwam op het feit dat hij zijn werken Franse titels gaf, dat zijn muziekstijl eerder internationaal Europees was, dan typisch Duits Hij moest meer nationaal, meer volks schrijven Toen Karg-Elert in 1932 vanuit de VS een uitnodiging kreeg om een concertreis te maken, greep hij deze kans aan om Leipzig te ontvluchten, hoewel zijn gezondheid het eigenlijk niet toeliet. Het werd een fiasco. Karg-Elert was geen orgelvirtuoos, zoals Marcel Dupr of Louis Vierne. Ziek kwam hij naar Duitsland terug en overleed op 9 april 1933 te Leipzig, nog geen 56 jaar oud.   Triester nog is het verhaal van Hugo Distler; de man die mede verantwoordelijk is geweest voor de herleving van de Duitse kerkmuziek, m.n. voor de herbronning ervan . een voorbeeld nemen aan de pure muziek van Schtz, Scheidt, na een periode van vette romantiek. Dat wij die muziek vandaag horen hangt indirect met die hervormbeweging samen. Distlers eigen kerkmuziek is een schoolvoorbeeld van hoe beknoptheid zeggingskracht ten goede kan komen. Een mix van klassieke stijlfiguren en eigentijdse toonspraak. Hij bewoog zich in de Bekennende Kirche, die zich tegen Hitler keerde, niet omdat hij zo politiek actief of bewust was, maar gewoon omdat zijn muziek daar paste. Geen bombast, geen Volkstum, geen gexalteerd gedoe, onkritische emoties, maar eenvoud, concentratie, hartstochtelijke zoektocht naar waar het nu echt om gaat in dit leven   Zoals u weet heeft HItler die Bekennende Kirche deskundig verstikt en Distler moest verder maar zien aan de kost te komen als muzikant, componist, muziekleraar. Voeg daarbij dat hij een hypersensitieve persoon was en je kunt al raden dat hij het niet gemakkelijk heeft gehad. Overleef maar eens in een land, een Reich waar God niet Koning is, en waar de broers en zussen van Joodse rabbi Jezus systematisch werden afgemaakt Het is hem dan ook niet gelukt. In zijn afscheidsbrief aan zijn vrouw en kinderen hij heeft zich in 1942 het leven benomen schrijft hij: Bidt voor mij. Ik sterf als een arm zondig mens en hoop enkel op Gods barmhartigheid. Ach wat zou ik graag gezongen hebben uit het requiem van Schtz aber sie sind in Frieden Maar ik kan niet meer.   Beste mensen, het is niet zo simpel om in het koningschap Gods te geloven in een wereld waarin het tegenovergestelde het geval lijkt. Toch kunnen we het maar beter blijven proberen, want anders is het tegenovergestelde het geval