Wie was Mohammed en welke rol speelde zijn islam bij het ontstaan
van het Arabische Rijk? Tom Holland ontdekte bij zijn zoektocht dat
de islam niet zo veel met Mohammed te maken heeft. 'Zoals Jezus
Paulus had, had Mohammed Abd al-Malik, en zij maakten van hun geloof
hun politiek.'
Marnix Verplancke spreekt met Tom Holland [DM, 10 maart 2012]
De profeet Mohammed spreekt tot zijn volgelingen
(17e eeuwse afbeelding, kopie van een vroeg 14e eeuws uit het
grensgebied tussen Irak en Iran)
Over geen religieus leider lijkt zo veel bekend als over Mohammed.
Er zijn honderden biografieën aan de man gewijd die ons sappige
details leveren wat zijn favoriete eten betreft en wie zijn
favoriete vrouw was, maar of die werken te vertrouwen zijn, is nog
maar de vraag. Toen de Britse auteur Tom Holland, die met Rubicon en
Perzisch vuur twee gerespecteerde geschiedenissen schreef over
respectievelijk het Romeinse en het Perzische Rijk, zich over de
kwestie boog, ontdekte hij iets verdachts. Hij werkte aan zijn
geschiedenis van het Arabische Rijk en merkte dat alle getuigenissen
over de rol van Mohammed daarin van bijzonder laat dateerden, soms
wel van twee eeuwen na zijn dood. "Ik vond dat raar", zegt Holland,
"want wanneer je een bepaald feit wilt verklaren, ga je toch niet
kijken wat er twee eeuwen later is gebeurd, maar wel naar de context
van dat feit zelf, en in het geval van Mohammed had niemand dat
blijkbaar ooit gedaan."
Hoe waren de Arabieren in staat om in drie decennia tijd zowat de
hele toenmalig bekende wereld te veroveren?
Tom Holland: "Rond het jaar 540 leken zowel het Romeinse als het
Perzische Rijk als een rots overeind te staan, maar toen kregen ze
een paar rampen te verduren. De eerste was de uitbraak van de
builenpest, die vooral in steden wreed om zich heen maaide. De
Romeinen werden er veel erger door getroffen dan de Arabieren, die
in de woestijn leefden. "De plotse daling van het aantal burgers
leidde automatisch tot een al even plotse daling van de
belastinginkomsten. De Romeinen voerden daarop besparingen door die
kinderspel zijn, vergeleken bij wat er momenteel in Griekenland
gebeurt. Er werd zwaar in de legeruitgaven gesneden en dan vooral in
de garnizoenen die de grenzen met de Arabieren dienden te bewaken.
"In het begin van de zevende eeuw brak een uitputtingsoorlog uit
tussen de Romeinen en de Perzen die decennialang zou aanslepen. Geld
om de Arabieren te sussen was er niet meer, waardoor zij aan het
brandschatten sloegen. Tot hun verrassing hadden ze plots Syrië in
hun bezit, en daarna viel Palestina omzeggens zonder slag of stoot.
Toen ze verder naar het oosten trokken, botsten ze op de Perzen, die
er al even erg aan toe waren als de Romeinen, en hun rijk viel zelfs
nog sneller. "Plots waren die immer minderwaardig geachte Arabieren
de heersers van de vruchtbare sikkel die de gouden kern van het
Midden-Oosten uitmaakte. En met de opbrengsten daarvan waren ze in
staat Noord-Afrika en het hele Perzische Rijk in te palmen. En later
staken ze zelfs over naar Spanje."
Welke rol speelde Mohammed in dit verhaal?
"De Koran windt er geen doekjes om en zegt letterlijk dat God wil
dat er buit gemaakt wordt. Er is zelfs een volledige soera gewijd
aan de vraag hoe die buit nadien verdeeld dient te worden. Voor een
deel vormde dit ook de aantrekkingskracht van de Koran in een tijd
waarin de Romeinen niet langer geld uitdeelden. Komaan jongens, zegt
Mohammed, we gaan het halen waar het zit en God steunt ons daarin.
"Je zou de rol van Mohammed kunnen vergelijken met die van Philippus
II van Macedonië, die ook een groot leger op de been bracht aan de
rand van een bestaand rijk, waarna zijn opvolger er dat rijk mee op
de knieën dwong. Maar je zou hem ook als een Homerus kunnen zien.
Zijn de verzen die Homerus neerschreef van hem afkomstig of uit oude
tradities? Hetzelfde geldt voor Mohammed. Hij is degene die de Koran
heeft voortgebracht, maar er zitten elementen in die van veel
vroeger dateren, net zoals er in de Ilias teksten staan die van voor
Homerus zijn."
Biedt de Koran trouwens geen historisch kader om meer te weten te
komen over Mohammed?
"Wij denken nogal gemakkelijk dat de Koran vergelijkbaar is met de
Bijbel, maar wat historische accuratesse betreft gaat dat zeker niet
op. Neem bijvoorbeeld het evangelie van Lucas. Wanneer daarin
beschreven wordt hoe Jezus aan zijn openbaar leven begint, wordt dit
heel specifiek historisch gekaderd. Er staat wie toen de keizer was,
wie de gouverneur van Syrië en wie de procurator van Judea. "Stel
daar de Koran maar eens tegenover. Daar worden slechts negen
plaatsnamen in genoemd, waarvan we er maar twee kennen. Er komen
vier mensen uit Mohammeds tijd in voor en er wordt slechts één keer
verwezen naar de geopolitieke situatie, wanneer vermeld wordt dat de
Romeinen een nederlaag leden in een nabij land. Daarmee heb je de
historische context gehad. Als historische bron is de Koran dus
volstrekt onbruikbaar."
Hoe belangrijk was de islam bij het ontstaan van het Arabische
Rijk?
"Traditioneel zegt men dat de islam eerst kwam en dat die de
veroveringen aanstookte. Volgens mij is het echter net andersom: de
veroveringen leidden tot het succes van de islam. We mogen niet
vergeten dat Mohammed niet in het luchtledige een religie zat uit te
denken. Rondom hem waren christendom, jodendom, zoroastrianisme,
manicheïsme en samaritanisme aan het borrelen in het petrischaaltje
dat de vruchtbare sikkel toen was. In die periode dacht iedereen dat
er geen mus van een dak kon vallen zonder dat God er voor iets
tussen zat, dus toen zowel de Romeinen als de Perzen onderuitgingen,
moest dat de wil van God wel zijn. "De Arabieren dienden hun
heerschappij te verantwoorden, en dat lukte natuurlijk het best door
te zeggen dat God hen die geschonken had. In de jaren 680, zo'n
halve eeuw na de dood van Mohammed dus, brak er een verschrikkelijke
burgeroorlog uit en de kerel die als overwinnaar naar voren kwam,
Abd al-Malik, haalde Mohammed aan als zijn spirituele leider.
Voortaan zou alles wat aan Mohammed toegewezen kon worden gezien
worden als komende van God. "Abd al-Malik construeerde daarop uit
het mengelmoesje van geloofsovertuigen rondom hem een echte religie.
Je zou hem als een fusie van Paulus en Constantijn kunnen zien,
degene die de islam institutionaliseerde en maakte dat citaten uit
de Koran de plaats van de wereldlijke leiders innamen op gebouwen,
documenten en munten. Abd al-Malik is dus in feite de echte stichter
van de islam. Zij het dat hij slechts een bepaald facet van de islam
naar voor schoof, namelijk die van de heersers. Zijn islam was niet
voor iedereen bedoeld. "In de loop van de achtste eeuw begonnen de
slaven die door de Arabieren het land in gebracht waren, op te
merken dat er een grote discrepantie was tussen het woord van
Mohammed en het gedrag van de machthebbers. Mohammed was tegen
arrogantie, macht en rijkdom, drie zaken die de nieuwe heersers hoog
in het vaandel droegen. De islam keerde zich tegen de Arabieren,
meer bepaald tegen de kalief, en toen ontstond een tweede soort
islam. Tegen het einde van de achtste eeuw liepen die twee islams in
elkaar over en vormden zij het soms tegenstrijdige geheel dat wij
vandaag ook nog kennen als de islam. Het was op dat moment dat er
een vloedgolf aan geschreven documenten werd geproduceerd,
biografieën van Mohammed, commentaren op de Koran en geschiedenissen
ervan. "De reden dat we niets van dat alles hebben dat van voor 800
dateert, is volgens mij dat de islam dan gewoon nog niet bestond.
Die werd lang na de dood van Mohammed geconstrueerd."
De Koran is dus een paar eeuwen ouder dan de islam?
"Precies. Nergens in de Koran staat dat het veroveren van de wereld
het doel moet zijn van de islam. Dat boek moet dus dateren van voor
het ontstaan van het Arabische Rijk. "De eerste moslims waren geen
wereldveroveraars. Zij namen een voorbeeld aan de ascetische
monniken en wilden de woestijn in trekken om daar in versterving
tegen de demonen van het kwaad te vechten. Het is pas onder kalief
Omar dat dit de demonen van het Romeinse en het Perzische Rijk
werden. Het probleem was dat ze daarbij tegen christenen vochten en
dus niets aan die monniken te danken wilden hebben. Daarom verzonnen
ze de Hadiths, duizenden zogezegde uitspraken van Mohammed die het
pad uittekenen voor degenen die in zijn voetstappen willen lopen, en
die samen met de Koran het fundament van de islam vormen. "Het is
dan pas dat ook het idee van de jihad ontstaat, een strijd die in de
Koran trouwens eerder gericht is tegen de armoede dan tegen een
externe vijand. Dat je de Afghaanse bergen in moet trekken om van
daaruit de christelijke Amerikanen te belagen, staat echt niet in de
Koran. Het is op zijn best een verzinsel uit de achtste eeuw te
noemen."
