De Leviathan wordt in de Bijbel een paar keer genoemd. Het lijkt daar te
gaan om een zeemonster. Maar hoe komt het dat de Leviathan tot op de dag
van vandaag zo’n grote symbolische betekenis heeft? Het heeft met angst te
maken en de mogelijkheid om die het hoofd te bieden, legt
emeritus-professor Bob Becking (Universiteit Utrecht) in deze blog uit.
Door heel Nederland
gingen tot in de jaren vijftig sagen, waarin aan kinderen langs de
waterkant de angst werd ingegeven voor een watermonster dat hen naar de
diepte zou lokken wanneer zij te dicht langs de waterkant gingen. Er waren
talloze benamingen voor dit monster, zoals ‘de bullebak’.
In het oude Nabije Oosten was er een verscheidenheid aan voorstellingen
van zeemonsters, draken en zevenkoppige slangen. Reeds voordat Israël als
volk ontstond, werd de Leviathan genoemd in een spijkerschrifttekst uit
het oude Oegariet. Tussen 1500 en 1200 voor Christus bloeiden in deze
kosmopolitische havenstad de economie en de cultuur.
Oude Testament
In het Oude Testament wordt zes keer melding gemaakt van een zeemonster,
daar Leviathan genoemd: tweemaal in de Psalmen, tweemaal in het boek
Jesaja en tweemaal in het boek Job. De zes Bijbelgedeelten leveren geen
gezamenlijk of eenduidig beeld.
Psalm 74 bezingt de grote daden van God in de geschiedenis. Daarin speelt
de overwinning op de Leviathan een rol. De herinnering daaraan
functioneert als prikkel voor het gebed tot God om net als in het verleden
in het heden in te grijpen. Tot die daden behoren Gods koningsheerschappij
door de eeuwen heen en de uittocht uit Egypte, die als volgt verwoord
wordt:
U hebt door uw kracht de zee gespleten en de koppen van monsters op het water verpletterd, U hebt de hoofden van Leviathan verbrijzeld, hem als voedsel gegeven aan de dieren in de woestijn. (Psalm 74:13-14)
De Leviathan staat hier voor de macht van de Farao uit Egypte. Volgens het
oudtestamentische geloof is die macht bij de uittocht verbroken.
Tegelijkertijd ligt hier een begin van de latere joodse voorstelling,
waarbij op de jongste dag het vlees van de overwonnen Leviathan als
voedsel voor de vromen zal dienen.
Psalm 104 bezingt de
grootsheid van de schepping. Speciale aandacht krijgt daarbij de zee met
de daarin vertoevende schepselen: Zie hoe wijd de zee zich uitstrekt. Daar
wemelt het, zonder tal, van dieren, klein en groot. Daar gaan de schepen,
de Leviathan, door u gemaakt om daarin te spelen. (Psalm 104:25-26) Hier
wordt de Leviathan niet als een macht tegenover God gezien, maar als een
van zijn schepselen dat tot taak heeft om in de zee te spelen.
In Job wordt de
Leviathan in verband gebracht met een rustende chaosmacht, die opgejut kan
worden om de orde te verstoren. Nadat Job onwetend het slachtoffer is
geworden van een afspraak tussen God en de Satan, komt hij berooid op de
mestvaalt terecht. Aanvankelijk is er bij hem een vrome acceptatie van
zijn lot. Nadat hij zeven dagen en zeven nachten heeft gezwegen, gaat hij
met drie vrienden in gesprek over de zin van schuldloos lijden.
Job opent deze dialoog
met een indrukwekkende monoloog, waarin hij de dag van zijn geboorte
vervloekt. Job verwoordt de afgrond van het lijden waarin hij is
terechtgekomen. Hadden de dag-vervloekers hem maar verwenst, zij die
vaardig zijn de Leviathan op te stoken (Job 3:8). Ik volg hier een
interpretatie die stelt dat gedoeld wordt op religieuze specialisten die
de magische kracht bezitten om de dag te vervloeken of het oermonster op
te wekken.
In zijn toespraak uit
de stormwind brengt God twee dieren op het toneel van het debat over de
zin van schuldloos lijden: Behemoth en Leviathan. Het punt waar het om
gaat, zit verstopt in twee vragen van God aan Job: ‘Wie kan oog in oog met
hem [de Behemoth] staan en een ring door zijn neus halen? Kun jij met een
vishaak de Leviathan op de kant trekken en zijn tong met een touw
beteugelen? (Job 40:24-25).
Terzijde: zowel de NBG als de NBV geeft de namen
deze mythologische dieren weer met ‘nijlpaard’ en ‘krokodil’. Daarmee is
de mythologie wegvertaald en de dreiging als in ‘Jurassic-park’ omgevormd
tot een vriendelijke dierentuin.
God stelt die vraag
niet om Job en andere mensen in hun kleinheid te tekenen, maar veeleer om
een antwoord te geven op de klacht van Job. Dat antwoord komt hier op
neer: aangezien de krachten in het universum zo kolossaal zijn, staat
zelfs God wel eens met lege handen. In een dualistisch model wordt een
andere kracht naast God erkend, die hij slechts ten dele heeft beteugeld.
Veelduidigheid
De zes plaatsen in het Oude Testament bieden geen eenduidig beeld van de
Leviathan. Deze veelduidigheid komt terug in de wonderlijke geschiedenis
van de Leviathan in de joodse, christelijke en westerse cultuur. In het
Nieuwe Testament en andere vroegchristelijke teksten wordt de Leviathan
niet genoemd. Bij de kerkvaders komt de Leviathan weer wel voor en dan als
een allegorische verwijzing naar de Satan.
Deze opvatting van de
Leviathan als kornuit van de Satan is ook in het jodendom te vinden. De
joodse traditie kent een voorstelling waarbij op de jongste dag de ware
vromen een maaltijd krijgen als beloning voor hun trouw en
standvastigheid. Daarbij krijgen zij onder andere een stukje van de
overwonnen Leviathan aangeboden.
In de apocalyptische
traditie speelt het motief van de ‘omgekeerde wereld’ een belangrijke rol:
de toekomst is een negatieve blauwdruk van het heden. De jongste dag zal
dus voor de gelovigen een omkering van hun smart inhouden. De angst voor
de ondergang, verbeeld in de beide monsters, zal worden omgekeerd in
vreugde. In plaats van verslonden te worden door het monster, zal men het
monster verslinden.
Tussen 1500 en 1800 is
in de westerse cultuur een langzaam en schoksgewijs proces van onttovering
van de werkelijkheid aan te wijzen. Dit heeft ertoe geleid dat met een
toenemend nuchtere blik naar de werkelijkheid werd gekeken. Een beetje
kort door de bocht geformuleerd: wat niet experimenteel waarneembaar is,
bestaat niet. Dat had gevolgen voor de Leviathan. Drie reacties zijn
aanwijsbaar.
De eerste luidt: de
Leviathan is niet waargenomen, dus hij bestaat niet. De tweede houdt vast
aan de traditie: het dier staat in de Bijbel, dus hij bestaat en zal nog
wel eens worden waargenomen. Een derde reactie cirkelt rondom de gedachte
dat de Leviathan – hoewel niet empirisch waarneembaar – symbool staat voor
angst en ondergang of voor de omarmende dan wel verstikkende macht. De
symbolische opvatting heeft zijn weg gevonden in de mental map van de
moderne mens.
‘Leviathan in disguise’ en andere moderne versies
De laatste 25 à 30 jaar drukt de Leviathan steeds duidelijker zijn neus
tegen het venster in literatuur, film, muziek, strips, computergames enz.
De leden van de Welshe rockband Manic Street Preachers componeerden en
schreven het
lied ‘Leviathan’. Het werd opgenomen op het War
Child-liefdadigheidsalbum Help! – A Day in the Life (2005). Met dit lied
wilde de band het niveau van pure liefdadigheid ontstijgen. Het probleem
van kindsoldaten is eerst en vooral een politiek probleem. In het refrein
is sprake van ‘Leviathan in disguise’. Vermomd als de oorlogsmachine van
dictatuur en democratie vraagt dit beest aanbidding en onderwerping
.
In 2014 ging de film
Leviathan van Andrey Zvyagintsev in première, die op beklemmende wijze de
ongelijke strijd tegen de macht uitbeeldt. In het complexe en fascinerende
kaartspel Magic komt een groep creatures voor die Leviathan heten. Dat
zijn sterke kaarten die echter veel ‘punten’ vragen om in het spel
gebracht te worden en in het spel te houden. Deze kaarten bevatten
verwijzingen naar Bijbel en traditie. De Leviathan kan veel schade
berokkenen. Een aanval kan fataal zijn. De kaart is echter getemd door de
hoge kosten die zo’n aanval meebrengt.
Ook in de wereld van
Batman, de vleermuisachtige held, is de Leviathan doorgedrongen. In de
jaargang 2011 van het striptijdschrift Batman Incorporated komt de
Organisatie Leviathan in beeld. Deze al-Qaida-achtige groep heeft boze
plannen. In het laatste nummer van 2011 overspeelt Leviathan zijn hand
door een directe aanval op Batman. Er is een extra effect: in de politieke
betekenislaag wordt een connectie gesuggereerd met de nazi-ideologie.
Daarmee vindt een demonisering van de Arabische wereld plaats.
Poging tot interpretatie
Ik waag het erop te beweren dat ‘Leviathan’ een woord is dat als label
gebruikt kan worden om het onbenoembare en bedreigende van een
diepgevoelde angst aan te geven en dat met het plakken van dat label de
eerste stap gezet is op de weg uit de angst. Vanuit dit scenario is ook
goed te begrijpen, waarom de Leviathan het als symbool uitgehouden heeft.
Het fabeldier is een element om de gebrokenheid van het leven te kunnen
aanvaarden.
Monsters zijn en
blijven verbeeldingen van de geest. Namen en de gestalten waarin ze zich
manifesteren maken deel uit van de cultuur waartoe iemand behoort. We
kunnen echter niet zonder monsters. Vanaf de teksten van Oegariet tot aan
de roman Pier en Oceaan van Oek de Jong hebben we de Leviathan nodig om
onze onrust te kunnen temmen.
Dit blog is een
ingekorte versie van het laatste hoorcollege dat Bob Becking op 2
september heeft gehouden bij zijn afscheid als hoogleraar Bijbel, Religie
en Identiteit aan de Universiteit Utrecht. Een uitgebreidere versie is
gepubliceerd in: B. Becking, Zonder monsters gaat het niet: een
geschiedenis van de Leviathan, Vught: Skandalon, 2015, dat deze maand
verschenen is.