home | up

‘Jongeren afhouden van verkeerde keuzes, wat is daar fout aan?’

 Counterterrorism-expert David Kenning

Deel uit een interview met David Kenning, contra-terrorisme expert (Bas Blokker, NRC, 18/11/2017).

Kenning pakt een vel papier en tekent met pijltjes vier manieren om de invloed van vijanden tegen te gaan.
- Eerste manier: directe confrontatie - jij hebt het fout, ik heb het goed. „Dat was de Amerikaanse methode in de tijd dat ik Jim Glassman ontmoette. Ze hadden een filmpje waarin je allemaal terroristische explosies zag, eindigend met de vraag: ‘Is dit wat je wilt?’ Het aantal nieuwe terroristen schóót omhoog.”
- Tweede manier: afleiding – je moet mij niet aanvallen, maar hem. „Heel effectief gedaan in de ‘Sunni Awakening’ in 2007, toen de internationale coalitie erin slaagde soennitische stamhoofden in Irak te overtuigen dat Al Qaeda een gevaarlijker vijand was.”
- Derde manier: verschuiving – uitdragen dat je niet alleen een goede moslim kunt zijn in de strijd, maar ook door hulp te bieden.
- De vierde manier, „mijn manier”, zegt Kenning: „Dissolution, oplossing, ontbinding. Daarmee ondermijn je emoties die extreme overtuigingen en handelingen aanwakkeren.”

Dat was het idee achter de ‘grijze campagne’, een reeks vlogs die in opdracht van het Amsterdamse stadhuis werden gemaakt – in het geheim, het project is de experimenteerfase nooit voorbijgekomen. De vlogs werden als gevaarlijk betiteld. Hij verwijst naar een inmiddels afgesloten campagne die veel kijkers in het Midden-Oosten en Noord-Afrika trok. „Daarin werden ideeën betrokken, waarvan onderzoek had aangetoond dat ze werden gekoesterd door jonge moslims die naar Irak gingen om te vechten. Heel populair. Jongeren gingen de hoofdrolspelers nadoen.” De enige functie van deze campagne, zegt Kenning, was een vorm van anger management. „Jongeren afhouden van verkeerde keuzes. Het was geen instrument voor deradicalisering, net zo min als de Amsterdamse vlogs dat waren.

TEGENPROPAGANDA: GRIJZE EN WITTE CAMPAGNES IN AMSTERDAM In 2016 werd in opdracht van burgemeester Van der Laan van Amsterdam geëxperimenteerd met vlogs die pre-radicaliserende jongeren van extremistisch geweld moesten afhouden. Het idee, van Kenning, was dat je een jongen zou zien die zijn boosheid over de wereld met zijn camera en de kijkers zou delen. Een ‘grijze’ campagne zou het moeten zijn volgens Kenning. Achteloos en anoniem neergezet op YouTube en dan maar hopen dat er mensen uit de doelgroep naar zouden kijken. De ‘grijze’ campagne is nooit verder gekomen dan de experimenteerfase. Intussen loopt in Amsterdam wel een ‘witte’ campagne, met naam en toenaam van de gemeentelijke afzender. Ook uit de koker van Kenning. Reclamebureaus werkten dit uit tot het project ‘Aandeelhouders van Amsterdam’, waarbij jongeren wordt geleerd te onderhandelen – en dan „kun je niet extreem denken”, zegt Kenning. Er zat geen propaganda in. De filmpjes probeerden niet te zeggen wat je moet denken, maar hoe je moet denken.

Band of brothers

De heftigste kritiek kreeg Kenning om zijn idee dat de oorzaak van extremistisch geweld niet van belang is voor de bestrijding ervan. Hier komt zijn opleiding als psychoanalyticus bij kijken. „Dat helpt mij door te dringen in de diepste krochten van de geest. Mensen krijgen een identiteit mee van ouders, vrienden, gemeenschap. Die dragen ze als een pak. Maar bij sommigen zit het pak niet lekker. Zij gaan op zoek naar een andere identiteit, eentje die voortkomt uit eigen ervaringen. Als zij worden afgewezen met hun nieuwe identiteit, kunnen ze in een crisis geraken door al die tegenstrijdige boodschappen. Ze kunnen niet achteruit naar hun gemeenschap – als ze dat al willen – en niet vooruit naar een nieuwe groep, want die laat hen niet toe.”
De propaganda van IS – „in essentie een mediabedrijf” – is toegesneden op dit dilemma. Hoor je nergens bij? Dan mag je bij ons horen. Kenning citeert Marlon Brando in The Wild One (1953). Hij leunt tegen de jukebox en een meisje vraagt: „What are you rebelling against?” En hij zegt: „Whadda you got?” „Het is een nihilistische revolutie”, zegt Kenning. „In deze wereldwijde band of brothers krijgt de zelfmoordaanslagpleger een nieuwe identiteit.”
Bij het tegengaan van gewelddadig extremisme kun je volgens Kenning slechts kijken naar de psychologie van het tot extremisme neigende individu. In Het Parool vatte onderzoeker Amy-Jane Gielen van de Universiteit van Amsterdam zijn denkwijze samen als zou de drijfveer van Syriëgangers „een hang naar avontuur (zijn), veroorzaakt door een achtergestelde sociaaleconomische positie”. Kenning, verbluft: „Dat heb ik nooit beweerd. Als een ‘achtergestelde sociaaleconomische positie’ de drijfveer was, zou je honderdduizenden Syriëgangers moeten hebben.”
Hij hamert er bij zijn opdrachtgevers juist op dat ze geen invloed kunnen uitoefenen op de factoren die leiden tot extremisme. „We kunnen hem zijn vriendinnetje niet teruggeven, de pijn niet wegnemen van zijn vader die hem sloeg, zijn baas niet dwingen moslims aardig te vinden. We kunnen de spanningen die worden veroorzaakt door het westers buitenlands beleid niet wegnemen. Het is zinloos om zijn religieuze overtuigingen tegen te spreken – dat neemt hij toch niet van ons aan. Tegen de tijd dat de overheid deze jongeman tegenkomt, hebben deze factoren hun werk al gedaan. Wij kunnen dus alleen nog maar wat met zijn geest. Die kunnen we weerbaar maken, open voor twijfel en voor andere ideeën.”

Gekaapt

David Kenning was vijftien toen hij in Belfast het begin van de troubles meemaakte. Een burgerrechtenbeweging van protestanten en katholieken samen werd gekaapt door de katholieke onafhankelijkheidsstrijders van de IRA. De beweging kwam op voor gelijke rechten bij lokale verkiezingen – „een volkomen legitiem doel, volkomen vreedzaam protest.” Het liep uit op een bloedige burgeroorlog. „Buurten, straten werden ineens katholiek of protestant, mijn oma moest haar huis uit omdat ze in een katholieke buurt bleek te wonen. Mensen die verhuisden, staken soms hun oude huis in brand, om het maar niet aan de ‘vijand’ te laten. Die mensen waren een paar maanden eerder nog vreedzame, vriendelijke burgers. Zo snel kan radicalisering verlopen.”
Het gekke van identiteit, zegt Kenning, is dat het bijna belangrijker is hoe de ander je aanspreekt dan hoe je naar jezelf kijkt. „Wij voelden ons geen protestanten, maar de anderen gingen ons als protestanten zien.” Dit was volgens hem het voornaamste doel van Al Qaeda’s aanslagen van 11 september: verdelen, polariseren, radicaliseren.
Daar belandt Kenning op zijn hoofdpunt. Niet de terroristen bedreigen de westerse democratie, maar onze reactie op terroristische aanslagen. „Populistische politici, populistische blogs, die steeds angst produceren. De angst staat niet in verhouding tot het reële gevaar.”
IS en populisten in het Westen hebben een gemeenschappelijk doel, zegt Kenning: het aantasten van de zachte waarden. „Van het motto van de Franse Revolutie, vrijheid, gelijkheid, broederschap, zijn de eerste twee wettelijk verankerd. Maar die derde is even wezenlijk. Dat zijn waarden als tolerantie en respect voor de ander, het cement van de samenleving. IS heeft bekendgemaakt dat te willen vernietigen, het grijze midden van vreedzaam samenleven.
De verhalen die IS produceert en verspreidt, zijn daarop gericht. Produceert? Zit bij IS ook een David Kenning-achtige persoon grijze en witte campagnes te bedenken? „Nou en of. En hij heet Abu Ont-Kenning.”

Angstindustrie

Radicale islamitische groeperingen zouden volgens Kenning geen poot aan de grond krijgen zonder de weerklank die ze vinden bij hun tegenvoeters in het Westen. „De angstindustrie voedt polarisatie, daar is het de populisten én IS om te doen. Voor populisten is angst zaaien een manier om via verkiezingen aan de macht te komen. Voor moslimextremisten betekent het aandacht voor een marginale zaak. Ken jij iemand die een jihadistisch blog bezoekt? Nee, je leest er over in De Telegraaf of NRC Handelsblad.”
De opleving van identiteitsactivisme is een extra risico, zegt Kenning. Denkend aan zijn jeugd in Noord-Ierland maakt hij zich zorgen over de mogelijkheid dat een extremistische groepering een sociale beweging kaapt. „Dat kan gebeuren bij een straatbeweging, vreedzaam en met een legitiem doel, een beweging die zich op identiteit richt en slachtofferschap uitdraagt – iets waar het liberalisme zich geen raad mee weet. In Belfast verstopten extremisten zich achter de rug van vreedzame demonstranten en schoten vanuit de tweede linie op de politie. Dan greep de politie in met geweld, daar werden fouten bij gemaakt, onschuldige mensen werden gewond of gedood. Zo vergrootte het politieoptreden de steun voor extremistische ideeën.”
Lastig voor politici, ziet hij: als die te vroeg ingrijpen, belemmeren ze vreedzaam en rechtmatig protest. Als ze te laat ingrijpen, kan het extremisme al om zich heen hebben gegrepen. „Dat vereist de wijsheid van een rechter. Van der Laan dácht als een rechter, hij zocht altijd de balans tussen individuele rechten en het algemeen belang.”
Depolarisering is volgens Kenning de belangrijkste opdracht voor de minister van Justitie en Binnenlandse zaken. „De beste remedie tegen extremisme is grote sociale cohesie.” Dat klinkt soft, maar is het niet. De kunst is om vrijheid niet te verabsoluteren, los te maken van de andere waarden die ons samenleven dragen. Als je dat doet, dan schiet je je in je eigen voet. „In Europa is vrijheid nog verbonden met tolerantie en solidariteit. Ik zou zeggen: Houd wat u hebt, en doe er iets mee”.