Carissimi en Charpentier

Muziek van en rond een Italiaanse meester en zijn Franse leerling

concert door het Antwerps Collegium Musicum o.l.v. Willem Ceuleers

in samenwerking met La Furia ol.v. Bart Geurden.

Orgel: Willem Ceuleers

Over het volgende kunt u meer lezen verderop deze pagina

Wat is een oratorium eigenlijk ?

En was Charpentier wel een leerling van Carissimi ?

en hoe was het om toen in dienstverband te werken ?

historia di Jepthe en mijn commentaar daarop staan op een aparte pagina

concertgegevens:

vrijdag 15 april 2005:  20.30 uur
Sint-Catharinakerk in Sinaai
17 april 2005 : 15.00 uur 
OLV-kerk te Broechem
 

programma 

- Giacomo Carissimi (1605-1674): historia di Jephte

- Marc-Antoine Charpentier (1636 -1704) Laudate Dominum

- Orgelmuziek van Italiaanse en Franse tijdgenoten  

Girolamo Frescobaldi (1583-1643)

            uit ‘Il secondo libro d’intavolatura di toccate (...)’ 1627:

                    Toccata quinta sopra i pedali per l’organo, e senza

                    Canzona prima

                    Toccata ottava di durezze e ligature

            uit ‘Fiori Musicali’ 1635:

                    Toccata avanti il Recercar

                    Recercar Cromaticho post il Credo

Jacques Boyvin (1653-1706)

            uit ‘Livre d’orgue (...)’ 1700: Suite du Premier Ton
            (een compilatie uit Livre d'Orgue, deel 1 uit 1689 en deel 2 uit 1700)
                Prélude à deux choeurs
                   Récit de Cromhorne ou de petite Tierce
                   Concert pour les Fluttes
                   Duo
                   Fugue grave
                   Tierce en Taille
                   Basse de Trompette
                   Récit tendre
                   Grand Dialogue
 

Oratorium = gebedshuis... (ora et labora.. ora pro nobis)

Hoe komt het nou dat een muziekstuk zo heet...

Het oudste oratorium (= gebouw) bevindt zich in het klooster S. Girolamo della Carità te Rome en is daar gesticht door Philippo de Neri (1515-1595).. De heiligenkalender geeft voor 26 mei H. Filippus Neri, priester:
Heel apart levensverhaal.:  notariszoon, studeerde in Florence bij de Dominicanen, werd koopman bij zijn oom... zag plotseling af van een carriere als koopman en vertrok in 1535 naar Rome... Hij wilde niet voor zichzelf leven.. Hij begon les te geven aan jongeren in ruil voor woonruimte. Gaf desnoods catechese op straat, leefde zelf zeer sober en verzorgde zieken en stervenden in hun huizen. Zijn roeping verdiepte zich en hij liet zich 1551 tot priester wijden (37 jaar) en stichtte het jaar daarop het Oratorium, een vereniging van seculiere geestelijken. In hun gebedshuizen - die nu overal worden opgericht, meestal bij kloosters - werd onderricht gegeven, gepredikt, alles in de volkstaal, verder werd muziek en zang ingezet om de vieringen luister bij te zetten, dit alles vanzelfsprekend in gebed in een charitatieve sfeer. Zeer open, zeer evangelisch, zeer volks, ook al waren de leiders absoluut niet volks.
In 1575 werd het Oratorium door paus Gregorius XIII tot congregatie verheven: de Oratorianen. Neri was een geliefde biechtvader en raadgever voor pausen en kardinalen. Hij overleefde veertien pausen voordat hij op 26 mei 1595 zijn leven aan God teruggaf... Hij is overigens naast al deze serieuze dingen vooral ook bekend vanwege zijn humor en relativeringsvermogen... Zo bedankte hij voor de kardinaalshoed, die de paus wiens biechtvader hij was, hem als dank had aangeboden/

Zo'n oratorium had dus evangeliserende, apostolaire bedoelingen. Hij werd ook wel 'de apostel van Rome' genoemd.

Zijn bijeenkomsten in de volkstaal - het Italiaans: ook de geestelijke liederen: de zgn. laudi spirituali. Vaak bestond de tekst hiervan uit een dialoog tussen bestaande of allegorische personen. Absoluut niet simpel trouwens. Dit werd zo populair, dat men reeksen lauden aan elkaar koppelde en begon door te componeren tot een meer samenhangend geheel, liefst ook nog een beetje dramatisch.. toneelmatig..
Eerste voorbeeld: Rappresentatione di anima e di corpo, waarvan de tekst bestaat uit een opeenvolging van lauden. Plaats van uitvoering was - inderdaad - het Oratorio della Vallicella in Rome. Door de opvoering van zo'n geestelijk muziekstuk (dat al snel erg populair werd) in een 'oratorium', kon men zeggen ' ik ga naar het oratorium'. Zo ging de naam van de plaats over op die van het muziekstuk.
En hoe gaat dat ? De bourgeoisie en de kerkleiding vonden het prachtig. Zij hebben die volkse vorm al snel gerecupereerd.

En dan komen de Jezuïeten. Zij doen het nog eens dunnetjes over en perfectioneren het: Oratoria (beter: 'Historia' = Vertellingen) op Italiaanse en Latijnse teksten rond bijbelse verhalen met muzikale middelen verteld. En zo zijn we bij de  historia di Jephte. De bijbeltekst is slechts licht bewerkt. De verteller historicus doet eigenlijk de algemene lezing en waar mogelijk worden de bijbelse teksten toegewezen aan de handelende personen: twee: Jephta en zijn dochter (filia). Tekstuitbeelding vindt enkel in de muziek plaats.

Tot slot een verslag van een zekere Francis Mortoft, die in maart 1659 een 'oratorium' bezoekt waar een 'oratorium' wordt uitgevoerd...

.. We went to a little church called the auditory of St. Marcel, which is behind the Corso, where we heard Musicke, this place being appointed for the purpose, there being every Friday in the lent a Consort of the best voyces in Rome at this place.
I think there was in this little church all the strangers about Rome, where having waited some two howers, at last Musicke began with some a douzen voyces, a Lute, Violin and Organs, which sounded most sweetly, especially the Lute and Violin which was so rare, that being once out of Rome it must never be expected to heare the like againe. (March 1659)

Hoe ging dat eigenlijk vroeg ik mij af... in dienst zijn van een twee dames. Nou dat was best schokkend om te lezen..

Geheel binnen de regels van de toenmalige geciviliseerde wereld met haar zeer precies gedefinieerde omgangsvormen is dat het best te verstaan als absolute dienstbaarheid: Charpentier was bezit van deze familie. Hij was in dienst gekomen toen de hertog nog leefde... en was overgeërfd... gelukkig - hij had geen rechten - kon zo gedumpt worden - toen die stierf 1671. De plicht van de patron is om een muzikant onderdak, te bieden, te eten te geven. HIj woonde dus in het Hotel van de fam. De Guise en leefloon. Eveneens diende een patron als een goed huisvader voor zijn servants te zorgen.

Het is vanzelfsprekend dat de kunstenaar niet eigen roem of eer zoekt, nooit de aandacht naar zichzelf trekt, maar altijd alles in dienst stelt van het project waar zijn meester in betrokken is. Bij de Guises is dat tot eer en meerdere glorie van de familie naam en de heilige Kerk, want daarin was de fam. De Guise al eeuwen lang een steunpilaar, zoals de hugenoten hebben mogen ondervinden.  Zo wordt bij alle muziekfestiviteiten die de familie De Guise organiseerde de naam van de componist of tekstdichter of uitvoerende muzikant niet genoemd... Enkel de opdrachtgever, de inrichtende macht of degene voor wie het bestemd is...

Bij de familie De Guise is dat tweeledig; Beide dames hadden zowel een zeer somptueuze levensstijl in wereldse zin... zij konden wedijveren met het hof van de zonnekoning.. en waren beide ook zeer vroom. Mme De Guise was al bijna abdis, toen haar vader overleed en ze op het laatste moment zijn wereldse taken overnam aan het hof. Ze bleef echter zeer intens in haar roomskatholieke vroomheid. Mle De Guise, geboren op Maria Hemelvaart was een vurig vereerde van Onze Lieve Vrouw. Sla Charpentiers oeuvre er op na en u vindtd een exacte kopie in muziek van dit dubbele engagement, van toneelmuziek, airs de cour tot zeer vrome mariavespers, met veel psalmen dus, lecons de tenebres natuurlijk en missen. 

Als Mlle De Guise overlijdt gaat de carrière van Charpentier verder in de kringen van de Parijse Jezuïeten. Tegelijk echter kan hij ook voor Port Royal schrijven... Een van zijn zussen was daar ingetreden... Alles samen levert dat een heel bont muzikaal oeuvre op... waarvan wij nu psalm 116 horen. De kortste van alle psalmen.