Harmonia Mundi
musica (mundana, humana, instrumentalis)
Voor de meeste mensen is ‘Harmonia
Mundi’ niet meer dan de naam van een CD-label.
Voor de Middeleeuwer en de mens van de Renaissance,
ja tot ver in de nieuwe tijd, was het veel meer. Het was de uitdrukking
bij uitstek van het geloof in de Goedheid van de Schepping.
Maar er is een probleem. Die goedheid zie je niet
zomaar, laat staan de harmonia mundi…. dat wil zeggen, dat
alles klopt met alles, dat alles in ‘harmonie’ is met elkaar.
Integendeel. Een oppervlakkige beschouwer van het wereldgebeuren neemt
veel disharmonie waar, hoort dissonanten, ziet geen ‘concordia’, maar
discordia… t is hier vaak een kakofonie in plaats van symfonia,
chaos in plaats van kosmos…
De kerkvaders, die ook niet blind waren, geloofden
toch in die harmonia mundi. Ookal was het paradijs verloren, toch
was de schepping nog niet tenietgedaan. Temidden van de chaos moet
kosmos te vinden zijn, temidden van kwetsuren, moet heelheid bestaan:
ook objectief… vonden zij. Concordia discors: Concordia is het
hoofdwoord, discordia slecht bijkomend. Het kwaad blijft principieel
accidenteel. Dus: er moet geloofd en gezocht worden naar
overeenstemming, ook van hetgeen dat niet overeenstemt. Dat was hun
definitie van muziek: en tegelijk hun levensovertuiging.
Dus zocht men in heel de wereld naar tekenen van die
harmonie, men zocht met alle vermogens die men had, van de ziel, van het
verstand en zeker ook met alle zintuigen… naar die harmonia Mundi, men
wilde de musica mundana. horen.
En zo zag men harmonie en schoonheid in de
beweging der hemellichamen (muziek der sferen) en in de mens en
zijn wereld.. en men zag die in de wonderlijke communicatie tussen
tussen ziel en lichaam. En ook daar hoorde men veel dissonanten, zeker
als de mensen elkaar op de huid gingen zitten, veel concordia
discors. Maar zo vond men - Je kunt toch niet niet geloven
dat er uiteindelijk geen harmonie zal zijn. Misschien helpt het om je
God de Schepper voor te stellen als een kunstenaar (een Musicus),
een componist, die de ganse schepping in het aanzijn musiceerde.
Ja het universum is zijn lied, het heelal zijn compositie. Clemens van
Alexandrië zei het zo: “God componeerde de hele schepping door er
melodie in aan te brengen; Hij bracht de discordia van de
verschillende elementen samen in één concert. Het is een kwestie
van verhoudingen tot elkaar, in ruimte en tijd. Daar is spanning, maar
uiteindelijk worden die opgelost in harmonie…
En - zo ging men dan verder - als je goed naar de
wereld kijkt en je verstand en je zintuigen gebruikt, dan kun je het
nog altijd zien, waarnemen, begrijpen en horen: Wat een muzikale
ervaring is voor het oor is het ‘vatten’ van een natuurwet voor het
vernemende intellect. De harmonia Mundi, de musica mundana: Kijk
naar de planeten in hun banen, zie de onderlingen verhoudingen. het zijn
– zo dacht men – dezelfde als die van de toonladder… Hoor: hemelse
muziek.. En de mens… Als Microcosmos, kleine wereld…
correspondeert in al z’n delen met die grote wereld… musica humana..
harmonie in de mens, tussen lichaam en ziel.. en zo ook tussen
mensen. harmonia humanae vitae… ook wel “vrede en recht” genoemd…
Ja natuurlijk ook hier geldt: concordia discors… dissonanten
hebben hun plaats, binnen een naar consonantie neigend geheel.
Ongehoord is deze musica, onhoorbaar zelfs (musica
speculativa). Is ze er wel: deze harmonie, deze eenheid in de
tegendelen Ja, roepen dichters en muzikanten nog steeds in koor, nog
eeuwen nadat Ptolemaeus het veld heeft moeten ruimen en er een
mechanisch wereldbeeld voor in de plaats kwam. En als je het niet
gelooft, dan kun je het horen: in de laagste vorm van de
harmonia mundi, de musica instrumentalis , dat wat wij
gewoonlijk muziek noemen. Deze werd geacht een reflectie te zijn van de
harmonia mundi…een soort present-stelling van de musica
mundanai, in de wereld van de mensen, met mythische kracht: aan de
arme stervelingen iets van hun verloren harmonie teruggeven…
John Dryden, goede vriend van Purcell schreef een
ooit een prachtige ode op deze
Heavenly harmony,
voor St Caecilia’s Day in 1739 zette Handel het op muziek.
Pour la plupart des gens ‘Harmonia
mundi’ n’est rien d’autre que le nom d’un label de CD.
Pour l’homme du Moyen-Age ou de la Renaissance, jusqu’à
bien loin dans les temps nouveaux, cela signifiait bien plus. C’était
par excellence l’expression de la Bonté du Créateur… Mais il y a un
problème. Cette bonté ne se voit pas si facilement, et ‘l’harmonie
universelle’ pas davantage… ce qui signifie en clair que tout est
dans tout, et que toutes les choses sont en état de réciproque
harmonie. Par contre, un observateur de l’actualité mondiale perçoit
beaucoup de dysharmonies, entend des dissonances, n’aperçoit pas la
‘concorde’ mais la discorde… et les bruits que produit l’homme
ressemblent souvent à une cacophonie plutôt qu’une symphonie, à un chaos
plutôt qu’à un ordre cosmique.
Bien sûr, disent les anciens Pères de l’église, sans
doute…
Mais ce monde est néanmoins le meilleur de tous les
mondes possibles, et même le plus beau…
Pour vous en convaincre, il faut vous représenter Dieu
comme un grand Musicien… et la Création comme une composition
musicale. Oui, l’univers est son chant, sa composition. Clément
d’Alexandrie disait ainsi les choses : « Dieu compose toute la création
en y incorporant une mélodie ; il rassemble en un concert les différents
éléments de la « discorde ». C’est une question de relations et de
proportions réciproques de tous les êtres, dans l’espace, dans le temps…
Il existe une tension, mais en définitive tout se transcende en
harmonie… C’est par une telle démarche que nous pouvons progresser – en
regardant bien le monde et en faisant usage de notre intelligence et de
nos sens, il est toujours possible d’y voir, de prendre conscience,
comprendre et entendre cette harmonie…
L’Harmonie universelle, la musique du monde…Regardez
les planètes dans leur course, voyez leurs proportions les unes
par rapport aux autres. Elles sont comme les tons d’une gamme musicale…
Écoutez : c’est une musique céleste. Et l’espèce humaine…
ressemble à un microcosme, un monde en petit… elle correspond dans tous
ses composants à ce monde immense… c’est la musique humaine…
L’harmonie propre à l’homme, entre l’âme et le corps… et de même entre
les hommes. L’Harmonie de la vie humaine… on lui donne également
les noms de « justice et paix »… Naturellement ici font leur
apparition : concorde et discorde… les dissonances ont leur place,
incorporées dans un vaste ensemble.
Si cette harmonie n’est pas perçue, et que sa musique
n’est pas entendue (musique spéculative), elle n’en n’existe pas
moins, et réalise une unité à partir de tous les contraires.
Oui, nous le confirment en choeur poètes et musiciens,
des siècles après que Ptolémée ait dégagé le terrain, et qu’avec
Copernic une vision mécanistique de l’univers se soit faite jour…
Et si vous ne croyez pas cette évidence, vous pouvez
l’entendre : dans l’ultime forme, abaissée à l’échelle humaine, de
l’harmonie du monde… la musique intrumentale…, ce que nous
appelons habituellement « la Musique ». Avec une force mythique
elle est perçue à l’échelon des hommes comme étant une image en miroir,
mais en réduction, de l’harmonie des sphères… une représentation
relativement amoindrie de ce qu’est la « musique universelle »: une
manière de rappeler aux pauvres humains leur harmonie originelle…
John Dryden, grand ami de Purcell a écrit une ode
magnifique sur le sujet de cette Heavenly
harmony, de cette harmonie céleste. Pour le jour de la Sainte Cécile
en 1739 Händel l’a mise en musique…
|