Inleiding op de
Mattheuspassie van Willem Ceuleers
(Brussel,
13/04/2014 & Antwerpen, 18/04/2014)
repetitieopname
© Marc Lamote
Twee jaar na de
Johannespassie vond Willem Ceuleers dat het tijd werd voor nog eens een toonzetting
van hetzelfde verhaal, de Passie van Jezus van Nazareth, maar nu
verteld door een ander, Mattheus. En zoals u weet verandert een verandering
van verteller ook het verhaal. Mattheüs is de verteller van dienst. We weten niet veel van hem, eigenlijk niets, maar de
manier waarop hij zijn evangelieverhaal opbouwt, maakt duidelijk dat hij wel
weet hoe je een verhaal moet vertellen.
De enige historisch relevante informatie over Mattheus wijst
precies op die kwaliteit. In 125-130 (dus zo’n 50 jaar nadat het
manuscript van Mattheus begon te circuleren) liet de doorgaans goed
geïnformeerde bisschop van Hierapolis, Papias, over de schrijver
noteren dat hij ‘de logia van de Heer hebraïci dialektooi heeft verzameld.’ Velen hebben
hebrais dialektos verstaan alsof
Mattheus in het Hebreeuws of Aramees zou hebben geschreven. Dat
is echter niet erg waarschijnlijk. Bedoeld wordt misschien: ‘in hebreeuwse stijl’, dat
wil zeggen - even kort door de bocht – met veel gevoel voor de kracht van
een verhaal, aanleunend bij de manier waarop in de Joodse bijbel
verhalen worden verteld. Joden weten hoe ze een ‘verhaal’ moeten vertellen,
m.n. omdat een verhaal iets kan duidelijk maken dat zonder dat verhaal niet
uit te leggen is. What is truer than
Truth? A story. (Joods gezegde, geciteerd door Isabel Allende in haar
TED-talk)
In zijn
vertelling zoekt Mattheüs nadrukkelijk aansluiting bij de Joodse bijbel,
zowel qua verteltechniek als qua inhoud. Voor Mattheus, of Mattitjahoe…
om de naam eens iets correcter uit te spreken want hij was een
geboren en getogen Jood, uit de stam van Levi (denk ik tenminste,
gezien de vervanging van de naam Levi door Mattheüs in één verhaal in zijn
evangelie) is dit verhaal de
apotheose van de hele godsgeschiedenis. Alle lijnen die in de bijbel zijn
uitgezet komen volgens hem in het leven en sterven van Jezus samen. ‘De
schriften worden vervuld’ is de formule die Mattheus daar zelf voor
gebruikt. Hij preekt niet, hij doceert niet, hij vertelt en al vertellend
wil hij de luisteraars dat laten aanvoelen...
Nu, de muziek:
Zet Bach uit uw
hoofd: dat gaat het niet zijn. Geen grote emoties, lang uitgevlochten
aria’s. Achttiende eeuwse barok, fascinerend maar ook wel bevreemdend.
Dat drukt het echte verhaal van Mattheüs ook wel een beetje weg. Je hoort duidelijk
de Mattheuspassie volgens Bach (= volgens de orthodox-lutherse
opvatting, piëtistisch angehaucht). Dat heeft
Willem Ceuleers dus niet willen doen. Hij heeft zijn muziek zo geconcipieerd dat u
meegenomen wordt in het verhaal dat Mattheüs vertelt. Het versterkt
de flow, de expressie, maar het wordt nooit Willems verhaal, het
blijft het verhaal van Mattheüs. Enkel een aantal koraalteksten uit
verschillende periodes en kerkelijke tradities mogen enige duiding geven.
En Mattheüs
verhaal is zo sterk, dat het eigenlijk meteen aanspreekt. Het is niet voor
niets dat men het in en buiten de kerk is gaan naspelen, tot op de huidige
dag. De enscenering is quasi perfect, er zijn hoofd- en bijrollen,
dialogen, actie, massascènes, onverwachte wendingen en een dramatische
afloop. Je hoeft er enkel nog muziek onder te zetten en je hebt een… dramma per musica. of op z’n grieks: een
melo-drama.
Nee, dit is
geen vrijblijvend spel met woorden. Dit heeft Mattheüs beoogt. Hier loopt
het op uit. Zo heeft hij zijn hele evangelie opgebouwd. De spanning neemt
gaandeweg toe en na de glorieuze intocht in Jeruzalem, is er een ongemeen
felle aanvaring tussen Jezus en de religieuze leiders van het volk … over
wat God nu eigenlijk van de mensen verwacht: de 'laatste dingen' (de eschata
of ultimate concern) Het is evident:
een botsing kan niet uitblijven: het wordt ‘erop of eronder’ voor Jezus en
de droom die hij incarneert: het visioen: ‘the brotherhood of man’.
Nu, ik wil niet
flauw zijn. Iedereen wist
toen, en nu, hoe het afloopt: slecht: Jezus verliest de strijd.
Het is niet
‘erop’, maar ‘eronder’geworden. Zo gaat dat: Wereldlijke
en geestelijke machten – als die bedreigd worden, dan smoezen die wat
met elkaar in achterkamertjes, en sluiten een deal; Dan is er een
schijnproces (windowdressing), nog even deskundig de volkswoede organiseren
en kanaliseren, zodat die zich tegen Jezus keert (dat was nog wel het meest
tricky, maar het lukt). En even later is het gedaan met: hij hangt aan het
kruis, hij sterft: case closed.
Sec vertelt hij
het, Mattheüs, zonder allerlei bloederige détails. Van zijn terughoudendheid
op dat terrein kan menige christen een lesje leren. Maar onderwijl smokkelt
hij als volleerd libretto-schrijver en scenarist allerlei détails binnen die
suggereren dat zich onder dit oppervlakteverhaal nog een ander
verhaal afspeelt.
Naarmate het
verhaal vordert en het duidelijk begint te worden dat de ‘status quo’ zich
gaat handhaven, voel je dat het ondergronds verzet toeneemt. De natuur
protesteert, de zon dooft. Mevrouw Pilatus tekent verzet aan bij haar man:
Jezus is een rechtvaardige, een tsaddik en van zulke mensen moet je
afblijven, want die zijn ‘kostbaar’. Maar het helpt
natuurlijk allemaal niets. Boter aan de galg gesmeerd. Maar, toch, als
Jezus sterft en de ‘dood en zijn trawanten’ menen de zaak te kunnen sluiten,
dan beeft de aarde en wordt er gemorreld aan de poorten van het dodenrijk:
Er zijn mensen, die zeggen dat ze enkele heiligen van de oertijd, reeds
eeuwen ontslapen, levend en wel hebben gezien, wandelend in de straten van
Jeruzalem. Wat Orpheus niet gelukte, lukt Jezus wel.
Weet u:
luisteren naar een verhaal, kijken naar theaterstuk: het vereist een
tijdelijke ‘suspension of disbelief’. Je moet je laten meenemen in de
vertelling, ondergaan in het verhaal. Het beleven. En dan blijkt –soms – als
het een goed verhaal, goede film , dat het verhaal iets met je gedaan heeft.
Wat ? Ja, dat is het nu het geheim van ware kunst: Het is in elk geval zo,
dat je nadien een ervaring rijker bent.. en wat je daarmee doet: that’s
up to you !
Als de vrouwen
zich wenend tegenover het graf zetten, omdat het weer eens, voor de
zoveelste keer, niet waar bleek te zijn, weer een droom in duigen, weer een
geliefde moeten afstaan aan de dood, dan weten zij niet wat voor verrassing
hen daar nog te wachten staat, als zij enkele dagen op hun schreden
weerkeren. Denk daar maar eens over na als u ‘de moresca’ die Willem
Ceuleers' toonzetting besluit beluistert…
Kortom: hoewel
de componist een muziekstijl van lang geleden gebruikt om het verhaal van Mattheüs
te vertellen (m.n. 17e eeuws, maar niet alles is wat het lijkt): dit is wel degelijk een 21ste eeuwse versie. Gaat u
er maar voor zitten: na het stemmen begint de muziek…. dan gaat het
‘virtuele doek op’ en begint het verhaal van de ‘passie van Jezus van
Nazareth, verteld door zijn volgeling Mattheus, getoonzet door Willem
Ceuleers’, een cruciale scène in het Theatrum Gloriae Dei.
Dick Wursten |
