La Madeleine

Home | Mary Magdalene (eng) | De Hovenier | Magdalena in beeld | La Madeleine

De populariteit van een gevallen vrouw

over Maria Magdalena in de verbeelding van de kerk:
fusie van 3 (of zelfs 4) personen)

de bijbehorende plaatjes staan op een aparte pagina, die u gaandeweg het artikel via hyperlinks kunt bezoeken in de vorm van madeleinekes: 

• bijbelse gegevens:

  • Maria van Magdala

  • (Maria) de zondares

  • Maria van Bethanië

• L'Égyptienne, een mysterieuze kluizenares

• De Magdalena zinnebeeld van zonde, schuld en boete

• la Madeleine de Marseille

• Maria Magdalena in Bourgondië

• Maria Magdalena vandaag

• toegift: en de DA VINCI CODE ???

• links
   

bijbelse gegevens

Wij weten van de vrouw Maria Magdalena zo goed als niets, behalve dat zij (1) Jezus is gevolgd vanuit Galilea naar Jeruzalem (na een 'bevrijdingservaring': Lukas 8:2); (2) dat zij bij hem is gebleven tot het laatst en dus aanwezig was bij de kruisiging, bij de kruisafneming en de graflegging; (3) dat haar naam in alle evangelieën als eerste valt als het Pasen wordt. Als volgelinge van Jezus wordt zij de oergetuige van Pasen en de apostel der apostelen.
Over een eventueel verleden als prostituée wordt niet gesproken en van een zalving met olie (door háár!) wordt niet gerept. Haar afkomst en verdere levensloop blijven m.a.w. in het ongewisse. Heel oude tradities wijzen haar graf aan in Efeze. Waarom is 'La Madeleine' dan tot prototype van de boetvaardige zondares geworden; Waarom wordt zij zo vaak in een grot afgebeeld, naakt en met extreem lange haren; Hoe komt dat flesje zalfolie (of is het parfum? ) bij haar ? Het antwoord is simpel: Het beeld van Maria Magdalena in de kerkelijke traditie is een complexe voorstelling, letterlijk: een samengesteld portret. Zij is de fusie van drie bijbelse vrouwen, later nog aangevuld met een buitenbijbelse kluizenares.

De drie bijbelse vrouwen zijn:

1. Maria Magdalena (= van Magdala, El Mejdel, een welvarend stadje aan het meer van Galilea, legendarisch [de vraag is: vóór of ná de Marialegende?] vanwege de losse omgangsvormen die daar gebruikelijk zouden zijn geweest. Magdala is door de Romeinen verwoest in 75 n. Chr. Zij zou door Jezus bevrijd zijn van zeven duivelen (Lk. 8) en hem daarna gevolgd zijn. Zeer levensecht wordt deze vrouw neergezet door Johannes, wanneer hij haar op de Paasmorgen voor dag en dauw laat rondzwerven in de graftuin, hartstochtelijk op zoek naar 'haar heer', wenend. Als zij hem gevonden heeft, vliegt ze hem om de hals (of valt hem te voet, net zo u wilt), waarop Jezus de beroemde woorden uitspreekt: Noli me tangere ! (maar dan in het Aramees natuurlijk, wat in beide gevallen zeggen wil: Houd mij niet vast of Raak mij niet aan. Daarover zijn de geleerden het nog niet eens). Deze scène is sinds de Middeleeuwen een vast onderdeel op afbeeldingen van de Opstanding.(Apart opstel over 'de hovenier'). Niet te verwaarlozen vanuit 'genderstudies': De opdracht ('ambt') die Maria krijgt is om het Paasevangelie aan de leerlingen te gaan verkondigen: ze wordt apostola apostorum, iets waarop later zelfstandig opererende vrouwen in de kerk zich geregeld beroepen hebben om hun stem te verheffen.

2. Een 'zondares' die ooit - tijdens een deftig diner' kwam binnengestormd, Jezus' voeten kuste, met haar haren afdroogde en daarna zalfde. Lukas vertelt dit verhaal in hoofdstuk 7; daar valt ook de term 'zondares' . In de discussie die daarop - in het eerbiedwaardige mannengezelschap - volgt, neemt Jezus haar in bescherming tegen de kritiek van de gastheer. Dat zij een prostituée was, wordt niet met zoveel woorden gezegd, maar de term 'zondares' en haar loshangende haren suggereren dat wel. Na een gelijkenis over schuldvergeving spreekt Jezus de van betekenis zwangere woorden: "Haar zonden zijn haar vergeven, al waren zij vele, want zij betoonde veel liefde." (Even tussen haakjes: natuurlijk verwijst Jezus hier nìet naar haar praktijk als prostituée, want prostitutie heeft niets met liefde te maken). Belangrijk nu is, dat enkele verzen later de naam van Maria van Magdala valt als één van de vrouwen die Jezus volgde en diende met al wat zij bezat.
De vereenzelviging van vrouw 1 en vrouw 2 is nabij. Zowel de Oosterse als Westerse kerk hebben deze voltrokken.

3. Maria van Bethanië (die aan Jezus' voeten zat om de woorden van haar 'rabbi' te 'leren'), de zus van Lazarus en Martha zalft in het evangelie van Johannes (hoofdstuk 12) op bijna indentieke wijze Jezus' voeten als de zondares in Lukas 7. Ook zij droogt ze met heur haren af. Een identificatie van vrouw 2 en vrouw 3 (en via vrouw 2 dus ook met vrouw 1) is volgens de uiteenlopende chronologie en geografie van de evangeliën onmogelijk, maar literair zeer verleidelijk. De oosterse kerk heeft het nooit gedaan. Zij blijft Maria van Bethanië en Maria van Magdala onderscheiden; in de Westerse kerk daarentegen heeft Gregorius de Grote in de 6de eeuw in een beroemde preek over Maria Magdalena deze identificatie zo grondig voltrokken, dat eerst in de 16de eeuw (humanisme en reformatie) deze beide weer uit elkaar gehaald konden worden (m.n. Jacques Lefèvre d'Etaples: De Maria Magdalena et triduo Christi disceptatio, 1517 geschreven en the talk of the town tot ver in 1519).

"Met het parfum dat eens op schandelijke wijze haar eigen lichaam deed geuren, zalfde ze nu de voeten van de Heer; haar ogen die eens wereldse zaken aanschouwden, vulden zich nu met tranen van boete; met het haar dat voordien in dienst stond van haar aantrekkelijkheid, worden nu de voeten van de Heer gedroogd; van haar lippen kwamen voorheen overmoedige woorden van trots, nu kussen diezelfde lippen de voeten van de Heer."  (Gregorius de Grote over Maria Magdalena)

De bekende franse historicus Georges Duby aarzelt niet om de fusie van deze drie vrouwengestalten een geniale vondst van de Latijnse kerkvaders te noemen. Het (imaginaire) vrouwenportret dat zo ontstaat is immers zo ongelooflijk rijk, dat zij één van de invloedrijkste vrouwspersonen van de Europese geschiedenis is geworden. Als complement van de altijd kuise moeder-maagd Maria beeldt deze complexe persoon een heel stuk van de visie van de kerk op de 'vrouw' en het 'vrouwelijke' uit.

Boetvaardige zondares

Maria Magdalena (als op deze wijze  'samengestelde vrouw') heeft immers dit ongelooflijk sterke punt dat zij a.h.w. aanschouwelijk onderwijs gaf op het terrein van sexualiteit en zonde. Zij riep het 'het verbodene' op en bezweerde het tegelijk. Daar zijn haar tranen, daar zijn heur haren, daar is de geur van de kostbare nardusmirre. Zij is volkomen fysiek, zij is 100% een vrouw. Haar 'verleden' als prostituée (officieel veroordelenswaardig), gecombineerd met haar grote liefde voor Jezus was reuze spannend. Zo is zij zelfs tot een genrestuk geworden met de titel: de boetvaardige Magdalena. Vanaf Titiaan is de smachtend-boetvaardig opwaarts gerichte blik, de bijna (of helemaal) ontblote borst standaard. Zij zit vaak in een grot, meestal met een vanitas-symbool erbij: minimaal een doodshoofd.

Voeg daarbij de lovende en beschermende woorden van Jezus tot de anonieme zondares, dat zij 'veel heeft liefgehad' en de woorden tot Maria van Bethanië dat overal waar het evangelie van Christus zou worden verteld, zij ook genoemd zou worden (omdat zij van te voren verstaan heeft wat het einddoel van zijn missie zou zijn (misschien wel omdat zij eerst zittend aan Jezus' voeten, goed heeft geluisterd naar Jezus'woorden > Lukas 10:38-42), ja dat zij rond Passie en Pasen niet van Jezus' zijde is geweken en zo tot eerstelinge onder de Paasgetuigen is uitverkoren, apostel der apostelen... en je begrijpt waarom Duby van een geniale vondst sprak.

Deze dubbelheid maakt Maria tot een bijzondere vrouw en is ook de invalspoort voor veel dubbelzinnigheid. Met haar dacht bijv. de mannenkerk de verleidelijke vrouw te kunnen classeren, de 'zinnelijkheid' te benoemen èn te kanaliseren. Dat lukte natuurlijk niet. Je kunt dat perfect zien in de beeldende kunsten die zich op Maria Magdalena stortten. Natuurlijk schilderen zij haar als voorbeeld van een gevallen vrouw, maar zoals zovele schilderingen van het kwaad werken die averechts. Veel boetvaardige Magdalenas zijn zo verleidelijk geschilderd of gebeeldhouwd, dat zij de beschouwers eerder op gedachten brengt dan ze ervan afhelpt. Een lot dat ook de verering voor de altijd kuise maagd Maria niet is gespaard gebleven, maar dit allemaal geheel terzijde.

 

Maria de Egyptische

Op dit punt komt trouwens nog een vierde vrouw het beeld van Maria Magdalena completeren: de ascete Maria van Egypte (legende bekend sinds 7de eeuw). Deze dame zou 30 jaar lang in de woestijn in een grot hebben doorgebracht als heremiet, kluizenares. Zij was een prostituée geweest, die ooit scheep was gegaan naar Jeruzalem om tijdens de Goede Week de kruisverheffing mee te maken (ze betaalde de overtocht met haar lichaam). Toen ze echter de kerk (de Grafkerk, met het heilig kruis) wilde binnengaan hield iets haar tegen, letterlijk. Wat ze ook probeerde ze geraakte niet binnen.

"Zodra mijn voet de drempel aanraakte, waarover de anderen de kerk ingingen zonder enige hindernis tegen te komen, leek het alsof de kerk mij als enige niet wilde ontvangen. Het was alsof er een troep soldaten stond opgesteld om mij de toegang te verhinderen. Weer werd ik door dezelfde wonderbare kracht buitengesloten en weer vond ik mezelf terug op de binnenplaats. Ik probeerde het nog drie of vier keer, maar toen was ik uitgeput en had ik geen kracht meer om te duwen en teruggeduwd te worden. Ik trok me terug en ging in een hoek van de binnenplaats staan, nauwelijks in staat te begrijpen waarom ik verhinderd werd het levenschenkende Kruis te zien, toen plotseling een reddende gedachte mijn ogen en hart zachtjes aanraakte en mij onthulde dat het mijn onreine leven was wat de toegang voor mij afsloot. Ik begon te huilen en te weeklagen en op mijn borst te slaan, en te zuchten vanuit het diepst van mijn hart. Terwijl ik zo stond te huilen, zag ik boven me een icoon van de heilige moeder Gods, en me tot haar wendend met mijn lichamelijke en geestelijke ogen..." (voor het hele verhaal zie de link)

Ze begreep dat ze zich bekeren moest en boete doen en dankzij de voorspraak van Maria de moeder Gods heeft ze de kerk mogen ingaan. Daarna kreeg ze de opdracht om de Jordaan over te steken en in de woestijn haar levensweg verder te zoeken. Drie broden kocht ze en ze vertrok. In de woestijn overleefde ze 30 jaar van planten en bestreed en overwon de begeerten van haar mooie, maar zondige lichaam, tot er geen schoonheid meer over was. Ze was gans zwart door zonnebrand. Niemand wist van haar bestaan. Toen kreeg vader Zosimus de opdracht naar het Jordaanklooster te gaan. Tijdens de grote vasten in de woestijn ontmoette hij de vrouw. Om haar naaktheid te bedekken gaf hij haar zijn mantel. En terwijl zij baden, zag hij vol aanbidding, hoe zij leviteerde. Op witte donderdag keerde hij terug en zij "communiceerden". Een jaar later keerde hij weer: hij vond haar, overleden, maar niet vergaan. Hij moest haar begraven, maar had geen schop of spade bij zich. Een leeuw verscheen en groef met z'n klauwen haar graf.

Maria Magdalena, deze fusie van 4 vrouwen, is nu helemaal klaar om haar carrière te beginnen. Vreemd is nog slechts het vertrekpunt: niet Palestina, niet Efeze, maar het zuiden van Frankrijk, in de Provence, vlakbij Marseille. Daar wijst men u namelijk een grot aan in de bergwand, waar Maria zou hebben vertoefd en zou zijn gestorven: het Massif de la Sainte-Baume ("baume" = provençaals voor "grot"). Hoe komt zij (volgens eerdere legenden gestorven nabij Efeze en later overgebracht naar Constantinopel) nu in vredesnaam in de Provence terecht ? en nog vreemder: in Vézélay.. ?

 

Maria de Marseillaise

Grenzenloos is het Middeleeuwse legendarisch vermogen. Zij was - zo vertelt de Legenda Aurea samen met haar broer (Lazarus) en haar zus (Martha) en vergezeld van een Romeinse jongeling Maximinus door een groep onbekeerlijke heidenen in een bootje gezet en uitgezet op zee. Volgens sommigen was ook Maria Jacobae erbij. Dit scheepje is vervolgens op wonderbaarlijke wijze (zonder zeil en roer!) de hele Middellandse Zee overgestoken en gestrand in Zuid Frankrijk. In Les-Saintes-Maries-de-la-Mer (inderdaad het religieus festival van de Roma, de zigeuners) zette het illustere gezelschap voet aan wal. De verborgen bedoeling van de reis was blijkbaar evangelisatie. Maria richtte haar apostolaat ('een vrouw in het predikambt') vooral op de inwoners naburige stad, Marseille. Na de tegenstand van het vorstenpaar te hebben overwonnen (onder andere door een draak te doden) bekeerde zich heel Marseille en koos Lazarus tot eerste bisschop (St. Lazaire). Maximinus werd bisschop van van Aix-en-Provence (St. Maximin) en Martha bekeerde Tarascon.

Na zich nog in het bijzonder te hebben ingezet voor de vrijlating van gevangenen (Was zij zelf ook niet bevrijd van 7 boze geesten, die haar boeiden?!) trok zij zich vrijwillig terug in een grot om haar zonden nog verder uit te boeten. Ze wil de wereld verzaken en de hemel winnen, al verstervend een eeuwig leven beërven.

Deze legende mengt zich met die van Maria van Egypte. Elke dag - zo wil de legende - kwamen engelen uit de hemel om haar te voeden met hemelse spijs en drank. Op veel schilderijen zien wij Maria Magdalena gehuld in heur haar, gezeten in een grot. Een kruikje olie heeft ze bij zich en vaak staart ze naar een 'doodshoofd', een schedel: aloud symbool van de vergankelijkheid van al het aardse ('vanitas-motief), bezit èn schoonheid. Ook de eventueel verstrooide sieraden en andere attributen waarmee een vrouw zich mooi maakt, of tegen de vergankelijkheid verweert, onderlijnen ditzelfde motief. Afin: de zalfolie die de echte Maria gebruikte was tenslotte parfum. Iconografisch het meest opvallend is de invloed van de legende van Maria de Egyptische, wanneer Maria Magdalena wordt geacht ten hemel te zijn opgenomen om daar te eten en te drinken.

Eén variant van de legende weet zelfs te melden, dat na een wuft werelds leven de Egyptische Maria zichzelf heeft laten straffen door geheel en al onaantrekkelijk te worden. Dit was niet zo simpel bij zo'n mooie vrouw. De oplossing die gevonden wordt, is dat ze niet alleen weelderige haargroei op haar hoofd krijgt, maar dat zij over haar hele lichaam met haar bedekt wordt, iets wat de attractiviteit inderdaad vermindert. Zelfs dit motief is in de Magdalena-iconografie terug te vinden op één van de afbeeldingen van de tenhemelopneming en de communie-ontvangst.

 

Maria in Bourgondië

Rond deze Maria ontstaat rond het midden van de 11de eeuw in Frankrijk een echte hype, als de abt van het klooster van Vézelay (in 860 gesticht ter ere van Maria Magdalena) claimt dat de beenderen van Maria in werkelijkheid dáár begraven zouden liggen onder de kerk (de Ste. Madeleine). Een monnik zou ze uit de Provence hebben gestolen (of gesmokkeld, hierover verschilt men van mening) om ze uit handen van de Saracenen te redden. In 1058 wordt door paus Stefanus IX een pelgrimsprivilege aan dit klooster geschonken en het kleine dorpje Vézelay wordt vervolgens overrompeld door talrijke pelgrims, waaronder opvallend veel vrijgelaten gevangenen (van hun boeien wordt zelfs een ketting gesmeed die het hele koorhek omspant). Een nieuwe kerk wordt gebouwd.

Als enkele eeuwen later de twijfels over de waarheid van deze beendersmokkel groot wordt, worden ze als bij toeval in 1265 'ontdekt' onder het hoogaltaar. Het is echter tevergeefs. In 1295 worden in St Maximin de Provence ook de beenderen van Maria ontdekt. Paus Bonifatius echt die beenderen. Logisch, 't is ook vlakbij de grot Sainte Baume, waar Maria zich zou hebben verborgen tot haar dood. Vervolgens is het snel gedaan met Vézelay..

...maar niet met Maria Magdalena. Zij immers heeft inmiddels haar eigen plaats op de kerkelijke kalender verworven: 22 juli en maakt inmiddels deel uit van het collectieve geheugen van West-Europa. U hoeft er de taal (Magdalenism is oud-Engels voor prostitutie, een 'magdalenarium' is een tehuis voor gevallen vrouwen en meisjes, etc...) en de vele 'Jezus-films' maar op na te zien en u weet wel wat ik bedoel. Maria Magdalena, zowel in haar bijbelse als in haar legendarische gestalte is en blijft een belangrijke identificatie-figuur voor feministisch geöriënteerde theologes en romanciers, getuige bijv. het boek van Luise Rinser (Maria Magdalena) uit 1983.

Maria Magdalena vandaag

Tenslotte: Deze complexe vrouwspersoon, of ze nu 1 is of 3 (of 4), dat doet er niet zoveel toe, is inderdaad verbonden met een aantal zeer wezenlijke zaken van het christelijk geloof.

Zij zet in Lukas 7 het thema liefde op de agenda en wel op een zo emotionele en lichamelijke wijze dat, zo concreet, dat Simon de Farizeeër namens de hele beschaafde wereld roept: Dat is ongepast, ongehoord!

In Johannes 12 stelt zij vanuit diezelfde liefde de hele rekende en berekenende menselijke samenleving onder kritiek, door een compleet vermogen te verspillen om Jezus te zalven. En passant komt naar aanleiding van haar verspilling ook de sociale (on)rechtvaardigheid in een vreemd licht te staan. Het is ongepast, ongehoord !, roept Judas namens alle volgelingen van Jezus.

En in Johannes 20 gooit ze opnieuw vanuit diezelfde liefde (maar nu van de overkant) de enige zekerheid die er in dit leven is overhoop met de boodschap dat het graf leeg zou zijn, ja dat Jezus verrezen zou zijn: zotteklap, vrouwenpraat, dat is ongepast, ongehoord, roepen de apostelen in koor, want dood is 'dood', dat weet toch iedereen.

Die Maria toch...afin: hoeren en tollenaren zullen u voorgaan in het koninkrijk der hemelen, zei Jezus al. Liefdevolle ogen zijn niet blind, maar zien verder dan de ogen van het verstand; het hart heeft zijn redenen, die de rede niet kent. Als men het onmogelijke niet hoopt, zal men het nooit leren kennen, zei Heraclitus al. Maria Magdalena belichaamt als geen ander deze wijze van 'kennen', d.w.z. van geloven, hopen en liefhebben.

--------

toegift

Door de thriller van Dan Brown, de Da Vinci code is Maria Magdalena populairder dan ooit. Mooi zo!

Als cultuur-historisch geïnteresseerde leek houd ik mij op deze pagina echter niet bezig met de vraag of Maria van Magdala met Jezus getrouwd zou zijn geweest, laat staan of ze kinderen gehad zouden hebben. Dat zijn namelijk hypotheses, die buiten het domein van de wetenschap vallen.
Historisch is het enkel verantwoord om te zeggen dat:

1. Jezus een door en door Joodse rabbi was

2. Joodse rabbi's gewoonlijk gehuwd waren

3. Maria van Magdala verknocht was aan deze rabbi en met hem optrok en

4. dat ze in de kring van volgelingen een voorname plaats innam.

Dit is het maximum dat je op grond van de oudste bronnen die we hebben (= de bijbelse evangelieverhalen die altijd nog een halve eeuw ouder zijn dan de buitenbijbelse evangelie-overleveringen) kunt zeggen.

The rest is phantasy en... die Gedanken sind frei.

De kerk heeft er het zijne mee gedaan (dat kunt u hierboven lezen) en buiten de kerk heeft men er ook het zijne mee gedaan (lees Dan Brown).

Maria zelf zit in de hemel en lacht...

bronvermelding:

• Susan Haskins, Mary Magdalen. Myth and Metaphor, Harper Collins, London, 1993

• Eve Duperray, éd. Marie Madeleine dans la mystique, les arts et les lettres, actes du colloque international, Avignon 20-21-22 juillet 1988, Beauchesne, Paris, 1988 (citaat van George Duby uit het voorwoord)

• Jan van Laarhoven, De beeldtaal van de christelijke kunst, Sun, Nijmegen 1992

• Louis Goosen, Van Andreas tot Zacheüs, Sun, Nijmegen 1992

• Margaret Arnold, The Magdalene in the Reformation , Ashagate, 2018 - breder dan de Reformatie alleen!

 

links:

• Thomas - In de kijker - Maria Magdalena in veelvoud prachtige pagina van de KU-Leuven om in het onderwijs mee aan de slag te gaan.

• De hele legende van Maria van Egypte in het Engels en in het Nederlands

Dick Wursten