DIES IRAE twee 17de eeuwse vertalingen

Justus de Harduyn en Jacob Revius

- Vertaling van Jacob Revius (1630) en Justus de Harduijn (1620) - met eigen proza-vertaling
- Over het lied zelf, zie de hoofdpagina . Daar ook de oer-versie van dit lied.

Niet om gezellig samen te zingen, maar toch goed om als tekst paraat te hebben... Hier twee geslaagde oud-Nederlandse vertalingen. Die van Revius is redelijk bekend, maar die van Joost van Harduyn Justus de Harduwijn, Harduinus, priester-dichter èn blijkbaar ook musicus (Gent, 1582 - Oudegem, 1636), mag er ook zijn. De tekst komt uit zijn boek met geestelijke liederen: Goddelicke Lofsanghen tot vermaeckinge van alle gheestighe liefhebbers Gent, 1620. Over deze interessante man, zie een artikel in het Laatste Nieuws n.a.v. een tentoonstelling in Oudegem in 2021. Hij heeft zich als in het Latijn en Grieks volkomen geschoolde humanist ontwikkeld - bewust en gewild - tot propagator van de dichtkunst in de volkstaal. Tekst van zijn vertaling van het Dies Irae is op zich niet moeilijk. Gewoon hardop lezen en u verstaat hem, ook als u de woorden niet her-kent. De klank brengt de betekenis wel over... Onderaan de pagina de originele tekst tweetalig, Hier de tweestemmige muziek die hij voorzag voor dit lied. [interessant dat hij de pare en onpare verzen een eigen melodie geeft]. 

De bijbelse bron van het eerste harde deel is evident te vinden in het eerste hoofdstuk van de profeet Zefanja, die de inwoners van Jeruzalem waarschuwt dat als ze doorgaan met schandalig en onrechtmatig leven, het oordeel niet zal uitblijven :

"Nabij is de grote dag des Heren, nabij en hij nadert haastig.
Hoort, de dag des Heren; bitter schreeuwt dan de held. 
Die dag is een dag van verbolgenheid,
een dag van benauwdheid en van angst,
een dag van vernieling en van vernietiging,
een dag van duisternis en van donkerheid,
een dag van wolken en van dikke duisternis, 
een dag van bazuingeschal en van krijgsgeschreeuw
tegen de versterkte steden en tegen de hoge hoektorens." Zefanja, 1:14-16.

In het Latijn klinkt dat alsvolgt: Dies iræ, dies illa, dies tribulationis et angustiæ, dies calamitatis et miseriæ, dies tenebrarum et caliginis, dies nebulæ et turbinis, dies tubæ et clangoris super civitates munitas et super angulos excelsos.

Andere beelden komen uit de Apocalyps, bijv Openbaring 20:11–15 het boek dat geopend wordt om de wereld te oordelen, Mattheüs 25:31–46 scheiding van schapen en bokken, rechter-linkerhand, incl. de vlammen, 1 Thessalonicenzen 4:16 , 1 Korinthiers 15: de bazuin, verrijzenis, 2 Petrus 3:7 hemel en aarde vergaan door vuur, en Lukas 21:26 mensen bezwijken van angst als ze de Mensenzoon zien komen. Profetieën en beelden die niet descriptief bedoeld zijn, maar evocatief en performatief, d.w.z. ze dienen als emotionele oproep aan een afgedwaald volk, om zich te bekeren, anders te gaan leven, maar dit terzijde. Deze sequens12de eeuw, vaak toegeschreven aan Thomas van Celano, lijkt echter te 'volks' voor deze geleerde franciscaan, maar... is de christelijke cultuurgeschiedenis ingegaan omdat ze opgenomen is in de Requiem-mis, de dodenmis. En via de muziek raken ze de huiverende ziel..., tot op heden. De beginnoten doen het 'm: Amadeus, Berlioz, Danse macabre... overigens ook die dient om 'te ontwaken' bij het ochtendgloren, als de kerkklok luidt.

Justus de Harduyn, Goddelicke Lof-Sanghen Gent, 1620 p. 173-176

	Sequens Requiemmis (13de eeuw)	Proza vertaling (2023)	Jacob Revius (1630)	Justus du Harduwijn (1620)
1	Dies iræ, dies illa,	Dag van toorn! Deze dag	Den gewissen dach der wraken,	Dien dagh vol van gheschille,
	Solvet sæclum in favilla:	zal de wereld herleid worden tot as.	Och! den dach begint te naken	Sal verbranden d'aerde stille,
	Teste David cum Sibylla.	David en de Sibylle getuigen ervan.	Die de werelt sal doen blaken.	Tuyghen David en Sibille.
2	Quantus tremor est futurus,	Hoe zal men sidderen en beven	Wiens gemoet en sal niet schromen	Hoe moet elck een dan verschrommen?
	Quando Iudex est venturus,	wanneer de Rechter eraan komt	Als ten oordeel sullen comen	Als den Rechter sal aencommen,
	Cuncta stricte discussurus!	die alles minitieus onderzoekt!	Beyde quaden ende vromen!	Om de quaede te verdommen.
3	Tuba, mirum spargens sonum	De wondere klank van de bazuin	Alle die oyt sijn geboren	Het trompet, o wonder dinghen!
	Per sepulchra regionum,	zal door het rijk der graven schallen	En ontslapen met haer oren	Sal de doode doen ontspringhen,
	Coget omnes ante thronum.	om allen bijeen te drijven voor de troon.	De aertz-engel sullen horen.	En ten oordeel alle dwinghen.
4	Mors stupebit, et natura,	De dood zal verstomd staan, zo ook de natuur,	Sal de doot als dan niet beven	Op dien dagh, en op die huere
	Cum resurget creatura,	wanneer de schepselen verrijzen	Als de beenders weder leven	Sal de dood, met de natuere,
	Iudicanti responsura.	om de rechter rekenschap te geven.	Met haer oude huyt omgeven?	Staen in schrickel, en in ruere.
5	Liber scriptus proferetur,	Een/het geschreven boek zal worden gebracht,	Siet, een boeck wert opgeslagen	Men sal daer den boek ontsluyten
	In quo totum continetur,	waarin alles is opgenomen, op grond waarvan	Dat ten vollen sal gewagen	Om al 's Weerelts quaet te uyten,
	Unde mundus iudicetur.	de wereld geoordeeld zal worden.	Hoe hem yder heeft gedragen.	Niet en zalder blijven buyten.
6	Iudex ergo cum sedebit,	Wanneer dan de rechter zich zal zetten	Alle quaet sal zijn gewroken	Soomen 't Vonnis sal gaen strijcken;
	Quidquid latet, apparebit:	wordt alles wat verborgen is openbaar:	Dat gedaen is of gesproken.	Al 't verholen moet dan blijcken:
	Nil inultum remanebit.	Niets zal ongestraft blijven.	Wat verholen was ontloken.	Sonder het minst af te wijcken.
7	Quid sum miser tunc dicturus?	Wat zal ik, ellendige, dan zeggen?	Ah! wie ist die my beraen sal	Wat sal ick cattijf dan maecken?
	Quem patronum rogaturus,	Welke verdediger zal ik oproepen,	Als ick voor den richter gaen sal	Wie sal voorstaen mijne saecken?
	Cum vix iustus sit securus?	als de rechtvaardige nauwelijks veilig is.	Daer de reynste nau bestaen sal?	Als den goeden ducht te blaecken.
8	Rex tremendæ maiestatis,	Ontzagwekkende vreesinboezemende koning	Eeuwich Coninck, wiens genade	Coninck der Almogenthede,
	Qui salvandos salvas gratis,	die uit genade redt die gered moeten worden,	Geenen sondaer comt te spade	Fonteyne claer der soetighede,
	Salva me, fons pietatis.	red mij, o bron van barmhartigheid.	Slaet u arem schepsel gade.	Leydt my dogh ter saelighede.
9	Recordare, Iesu pie,	Breng u te binnen, lieve Jezus,	Ghy die vanden hemel daelde	Soeten Jesu! wilt ghedincken,
	Quod sum causa tuæ viæ:	dat ik het ben, om wie gij uw weg gegaan zijt:	Om te soeken het verdwaelde,	Dat gh'u compste my quaemt schincken,
	Ne me perdas illa die.	Laat mij niet verloren gaan, op die dag.	En voor mijne schult betaelde	Och en wilt mij niet vercrincken.
10	Quærens me, sedisti lassus:	Op zoek naar mij zat gij triest terneer,	Alles wat ghy hebt geleden,	Ghy socht my laf, mat, en moede:
	Redemisti Crucem passus:	Verlossing bracht gij door het kruis te dragen.	Alles wat ghy hebt gebeden	Ghy kocht mij met uwen bloede:
	Tantus labor non sit cassus.	Zo'n zwaar werk: laat het niet vergeefs zijn.	Heylant, wilt aen my besteden.	Dit sy dan tot mijn behoede.
11	Iuste Iudex ultionis,	Rechtvaardig vergeldende rechter,	Doet in mijner herten melding'	Rechter der rechtveerde vraecke,
	Donum fac remissionis	schenk de gave van vergeving	Van vergeving' en quyt-schelding'	Dat ick u ghenae dogh smaecke,
	Ante diem rationis.	voor de dag der afrekening	Eer den dach comt van vergelding.	Eer ick dien dagh ghenaecke.
12	Ingemisco, tamquam reus:	Ik zucht, zoals een aangeklaagde:	Laes! ick ken mijn snode gangen,	Ick versucht om mijn misdaeden,
	Culpa rubet vultus meus:	Schuld brengt het schaamrood op mijn kaken	Root van schaemte sijn mijn wangen:	En met schaemt stae ick ghelaeden:
	Supplicanti parce, Deus.	Spaar de smekeling, God.	Wilt my in u arm ontfangen.	Spaert my o God der ghenaeden.
13	Qui Mariam absolvisti,	Die Maria hebt vergeven	Die de grote sondarinne	Die Mariam hebt verheven,
	Et latronem exaudisti,	en de misdadiger verhoord	Troostedet met soeten sinne,	En den moordenaer doen leven:
	Mihi quoque spem dedisti.	mij ook hebt gij hoop gegeven.	Laet my smaken uwe minne.	Hebt my oock goe hop' ghegheven.
14	Preces meæ non sunt dignæ:	Mijn gebeden zijn onwaardig	Mijn begeerten zijn on-aerdich,	Onweerd is myn offerande;
	Sed tu bonus fac benigne,	maar gij zijt goed, wees weldadig	Mijne wercken onrechtvaerdich,	Maer ghy syt zeer goederhande:
	Ne perenni cremer igne.	laat het eeuwige vuur mij niet verassen.	Maect my uwer goetheyt waerdich.	Dooght dat ick dan niet en brande.
15	Inter oves locum præsta,	Geef mij een plaats tussen de schapen,	Voor u schaepken my belyde,	Met u schaepkens comt my leyden:
	Et ab hædis me sequestra,	en scheid mij van de bokken	Vande bocken scheydt my wyde,	Uyt de bocken wilt my scheyden:
	Statuens in parte dextra.	door mij aan uw rechterhand te plaatsen.	Set my aen u rechter syde.	En ter rechter handt verbeyden.
16	Confutatis maledictis,	Als de verdoemden zijn teruggewezen	Als de boose gaen verloren,	Dat ick dogh dit soo ghebijde;
	Flammis acribus addictis,	aan de scherpe vlammen overgegeven,	Schenct my dat soo lang te voren	Als ghy die vermaledijde,
	Voca me cum benedictis.	roep mij dan bij de gezegenden.	Is bereydt u wtvercoren.	Jaeghen sult ter slincker zijde.
17	Oro supplex et acclinis	Nederig en gebogen bid ik,	Wt de diepte der ellende	Hier toe ick mijn hert u sende
	Cor contritum quasi cinis:	het hart bijna tot as verbrijzeld :	Mijn gebet ick tot u sende:	En in asschen ick dat wende,
	Gere curam mei finis.	Draag zorg voor mijn einde.	Draecht doch sorge voor mijn ende.	Hebt dogh sorghe voor mijn [h]ende.
18	Lacrimosa dies illa,	Een dag vol tranen zal dat wezen		18. Als den mensch zal sijn verresen
	Qua resurget ex favílla	als de mens uit de as verrezen		Om van u te sijn verwesen
	Iudicandus homo reus:	schuldig voor de rechter staat :		Stelt hem dan bij d'uyt-ghelesen.
	Huic ergo parce, Deus:	spaar hem daar dan, o God.		19. Wilt hem Godt hier toe dogh spaeren,
19	Pie Iesu Domine,	Barmhartige Jezus, Heer		Wilt hem Jesu dogh beswaeren
	Dona eis requiem. Amen.	schenk hun rust. Amen.		In u rust met d'Hemel-schaeren.
	Anoniem	Dick Wursten	Jacob Revius (1586-1658)	Justus du Harduwijn (1582-1638)
				(Harduinus) / Joost van Harduijn
	(vroeger toegeschreven aan
	Thomas van Celano)
	De laatste coupletten zijn		Over-Ysselsche sangen en dichten	Goddelicke Lof-Sanghen...
	afkomstig uit een ouder lied,		Deventer 1630	Gent 1620
	dan wel de liturgische formules		p. 257-259	p. 173-176
	bij de graflegging.

 

Hier nog wat extra afbeeldingen uit de uitgave van Joost van Harduijn: 

TITELPAGINA:

Tweestemmige zetting van de tekst. Daaronder de tekst in het origineel Latijn-Nederlands

Het geheel wordt ingeleid met een sonnet

Sonnet. Van de vreese des Oordeels.