Vooraf: Ik was niet van plan over dit gezang veel te schrijven.
Het dicht-plezier spat ervan af, zowel van het Engelse origineel als van
Barnards vrije herdichting. De beelden tuimelen over
elkaar en bij Barnard gebeurt dat in een "tweede naïviteit", d.w.z. Barnard is zich bewust dat het
beelden zijn en dat de
taal die ze spreken een eigen zeggingskracht heeft. Kortom, een heerlijk hemels lied.
Maar helaas: In 2016 viel Tom Mikkers (niet als eerste en ook niet als laatste) over het couplet waarin Barnard de
laatsten de eersten laat worden in het Nieuwe Jeruzalem:
'de negers met hun
lofrompet, de Joden met hun ster' dicht hij daar. Het n-woord mag niet
(meer).1 En Mikkers haalde alle kranten en talkshows (BNN-Vara) met z'n oproep om
'de negers met hun loftrompet' uit het Liedboek te halen. U kunt het nalezen op
Nieuwwij, het heeft hem naast veel media-aandacht ook vast veel
likes opgeleverd. Het lied heeft het gelukkig overleefd,
net als Miles Davis of Louis Armstrong... ookal zijn ze dood. (aan hen dacht
Barnard, vermoed ik)
Echter: toen las ik de "zuinige
tekst' op
kerkliedwiki,
en dacht: dat kan toch niet onbe(weer)sproken blijven.
Vandaar deze uitgebreide pagina.... [update,
In 2020 laaide de discussie weer op. Inmiddels is de kerkliedwiki-pagina
aangepast en gaan de kinderen van Willem Barnard mee in een zuiveringsvoorstel,
zij het met een wrang gevoel n.a.v. de actie van ds.
Mikkers.[noot 1].
Eerst iets over het originele lied en wat Willem Barnard (de dichter/berijmer) zegt
over wat hij ermee gedaan heeft. Oh ja, zijn berijming stond al
in De tale Kanaäns
(1963 - het jaar van de 'Mars op Washington' met
Martin
Luther King's I have a dream). Dit jaartal toch misschien even meenemen bij een
historisch-kritische beoordeling van de voorbeelden en de termen. Je doet je het verleden geen recht
door het op het procrustesbed van de morele standaarden van vandaag te
leggen. In Roosendaal (Gld) waar hij predikant was in die dagen werd het lied
gezongen op een dubbelmelodie (I en II, die ook samengezongen kunnen worden:
I-II) van de hand van de locale cantor Evert Egberts (noot van Barnard bij dit
lied in "Verzamelde liederen"). Hierdoor groepeert het lied zich in 7 blokken van 3 coupletten.
Barnard prefereerde deze melodie (en de bijbehorende zangwijze) boven de
melodie van het liedboek. Ik heb die melodie onlangs teruggevonden in het
Oud-katholiek liedboek (nr. 698). De bovenste lijn is melodie I, de onderste
melodie II.
Het originele manuscript van de oudst bekende versie (ca. 1580) bevindt zich
in British Museum, en heeft als opschrift; “A song made by F. B. P.
to the tune of DIANA.” De auteur is onbekend, maar hoogstwaarschijnlijk een
rooms-katholieke geestelijke die zich bij dit lied baseerde op een een eulogie
op het Nieuwe Jeruzalem, zoals opgenomen in het vrome en wijdverspreide (rkg
en prot) geschrift Meditationes Sancti Augustini. In dit boek staan teksten en
gebeden van diverse auteurs, soms terecht maar meestal ten onrechte
toegeschreven aan Augustinus. De spiritualiteit is minstens evenzeer die van
Bernardus van Clairvaux of van de Victorijnen.[2]
De aanzet tot de tekst komt echter ook niet van hen, maar van Jean de Fécamp,
Benedictijner abt in Fécamp (d. 1087). In de Meditationes, hoofdstuk XXV,
lezen we bijv.: Mater Hierusalem,
Civitas Sancta Dei ... Felix anima mea, semperque felix in saecula, si intueri
meruero gloriam tuam, beatudinem tuam. [de tekst
in het Latijn en Engels, kunt u hier lezen]. U voelt al waar de dichter de
mosterd vandaan heeft. De oorspronkelijke 26 strofen zijn
in 1601 verkort tot 19 strofen en gepubliceerd als The Song of Mary the Mother of Christ - with the
description of heavenly Jerusalem (Londen,
1601). De carrière kon beginnen en er is geen einde aan de vele
selecties/variaties van dit lied. Het wordt in het Engels meestal op een
tamelijk volkse melodie gezongen:
https://youtube.com/watch?v=Ns8wxQPA-_c
Het lied van Barnard is duidelijke geïnspireerd op dit lied, maar gaat even duidelijk ook eigen wegen, m.n. om het algemene begrip 'heiligen' wat te moderniseren.
Hij zelf schrijft erover in het Compendium bij het Liedboek voor de
Kerken:
Engelse gezangenboeken
schrikken niet terug voor een behoorlijk aantal liederen, ze zijn niet
eenkennig en nemen ook graag teksten op die aan of over de grens van het
leesgedicht liggen, ze zijn soms hartelijk scheutig als het gaat om
volledigheid. Soms zou men wensen een Engelsman te zijn, een zoon van het land
waar de litteratuur wordt gewaardeerd. Zo vond ik in het mooie boek
Congregational Praise
de volledige tekst (26 strofen) van het
laat-middeleeuwse lied ‘Hierusalem my happie home’. In
Hymns as Poetry, an anthology compiled by Tom
lngram en Douglas Newton (Constable, London,
1956) is de oorspronkelijke tekst te vinden die overigens alleen in
schrijfwijze verschilt van Erik Rousley's redactie in
Congregational Praise.
Het is, zo meldt het opschrift ‘A song made by F.B.P.
to the tune of Diana’. Dichter en zangwijs zijn onbekend. Maar het lied
spreekt voor zichzelf. Het is in al zijn argeloosheid een ontroerend gedicht,
dat spreekt van het heimwee dat alle gelovigen eigen is, verlangen naar
Jeruzalem, dat wil zeggen: een waarlijk menswaardig bestaan. De angelsaksische
boer heeft gehoord van de wonderbaarlijke weelde die kruisvaarders thuis uit
Byzantium beschreven. De tekst getuigt van verrukte verbazing om zoveel
oriëntaalse weelde, zeldzame kruiden, Byzantijns snoepgoed ... !
Deze verrukking, zo
eenvoudig en welsprekend tevens, is niet meer waar te maken. Wij zijn geen
middeleeuwers meer! Maar een andere mogelijkheid staat open: wij kunnen dit
lied over Jeruzalem ombuigen naar de bijbel toe. Openbaring 21 en 22 geven een
visioen van ‘het nieuwe Jeruzalem’ en wij doen de dichter van
Hierusalem my happie home
geen onrecht als we van zijn tekst afwijken naar de
Schrift toe. Te licht wordt het speelse van de middeleeuwse tekst
Spielerei; te
groot is de verleiding in kunstmatigheid te vluchten, wanneer de oprechte
naïeviteit ontbreekt. Sophistication doesn
't pay!
Daarom heb ik de Engelse
tekst als bron van inspiratie met gepaste vrijmoedigheid misbruikt en vooral
aan het slot eigen wegen gezocht! Tenslotte ben ik op eenentwintig strofen
uitgekomen.
[...]
In de oorspronkelijke tekst wordt gezinspeeld op de legende dat ‘Saint
Ambrose’ en ‘Saint Augustine’ samen in beurtzang het ‘Te Deum’ geïmproviseerd
zouden hebben. Ook worden ‘old Simon and Zachary’ genoemd: de twee van wie,
mèt het ‘Magnificat’ van Maria, lofzangen in het evangelie van Lucas staan. En
er wordt gesproken van ... :
...
blessed Saints whose harmony
in
every street does sing’
Elke straat nl. van het nieuw Jeruzalem!
Bij het vertolken van het
oude Engelse lied in hedendaags Nederlands heb ik Ambrosius getipt als auteur
van het ‘Te Deum’, Simeon en Zacharias vermeld samen met Maria, Gregorius
ingevoegd vanwege het Gregoriaans, Johannes genoemd die tenslotte in de
Apocalyps één grote hymne (de lofzang van het Lam Gods, dw) heeft nagelaten,
en voorts ‘the blessed Saints’ breedvoerig uitgewerkt op een manier die de
vier eeuwen overbrugt waardoor wij van F.B.P. gescheiden zijn! Mijn strofen
18, 19 en 20 parafraseren het simpele ‘gezegende heiligen’ van de
oorspronkelijke tekst. De tekst in het
Liedboek is geheel gelijk aan die welke al
in De Tale Kanaäns
stond (blz. 107).
W.B.
Geraadpleegde bronnen:
- Dictionary of Hymnology (ed. John Julian), volume I - zeer
uitgebreide en trefzekere historisch- en literair-kritische analyse van dit
lied - met z'n vele varianten.
Voor de echte liefhebbers: de tekst uit de 'Meditationes'
(Pseudo-Augustinus). hoofdstuk 25 (Engelse vertaling van G. Stanhope, wat
ouderwets - tamelijk vrij, maar wel leesbaar - editie 1818, p. 59-64. ongeveer parallel met de Latijnse
tekt, die u kunt vinden in Migne' Patrologia Latina, 40 [aan het slot
van de werken van Augustinus, afdeling 'auteurschap omstreden']. Meer over dit zeer invloedrijke
pseud-epigrafische boekje in de voetnoot onderaan
de pagina
CAPUT XXV. Coeli ardens
desiderium. Coeli gloria et gaudia.
CHAPTER. 25. The pious Soul’s Desire of Heaven.
Mater Ierusalem, civitas sancta Dei, charissima sponsa Christi, te
amat cor meum, pulchritudinem tuam nimium desiderat mens mea. Quam
decora, quam gloriosa, quam generosa tu es! Tota pulchra es, et macula
non est in te. Exsulta et laetare, formosa principis filia, quia
concupivit rex speciem tuam, et amavit decorem tuum speciosus forma
prae filiis hominum. Sed qualis est dilectus tuus ex dilecto, o
pulcherrima? Dilectus tuus candidus et rubicundus, electus ex millibus
(Cant. V, 9, 10) . Sicut malus inter ligna sylvarum, sic dilectus tuus
inter filios. Sub umbra illius quem desideravi, ecce laetus sedeo: et
fructus eius dulcis gutturi meo (Id. II, 3) . Dilectus tuus misit
manum per foramen, et venter meus intremuit a tactu eius (Id. V, 4) .
In lectulo meo per noctem quaesivi dilectum tuum, quaesivi, et inveni
eum (Id. III, 1) : teneo, nec dimittam eum, donec introducat me in
domum tuam, et in cubiculum tuum, gloriosa genitrix mea. Ibi enim
dabis mihi dulcissima ubera tua (Id. VII, 12) abundantius et
perfectius, et saturabis me satietate mirifica, ita ut nec esuriam,
neque sitiam in aeternum. Felix anima mea, semperque in saecula
felix, si intueri meruero gloriam tuam, beatitudinem tuam,
pulchritudinem tuam, portas et muros tuos, plateas tuas, mansiones
tuas multas, nobilissimos cives tuos, et fortissimum regem tuum
Dominum nostrum in decore suo.
Muri namque tui ex lapidibus
pretiosis, portae tuae ex margaritis optimis, plateae tuae ex auro
purissimo, in quibus iucundum alleluia sine intermissione concinitur.
Mansiones tuae multae quadris lapidibus fundatae, sapphyris
constructae, laterculis aureis coopertae; in quas nullus ingreditur
immundus, nullus habitat inquinatus. Speciosa facta es et suavis in
deliciis tuis, mater Ierusalem. Nihil in te tale, quale hic patimur,
qualia in hac misera vita cernimus. Non sunt tenebrae in te, neque
nox, aut quaelibet diversitas temporum. Non lucet in te lux lucernae,
aut splendor lunae, vel iubar stellarum; sed Deus de Deo, lux de luce,
sol iustitiae semper illuminat te; Agnus candidus et immaculatus,
lucidus et pulcherrimus, est lumen tuum. Sol tuus, claritas tua et
omne bonum tuum, huius pulcherrimi Regis indeficiens contemplatio.
Ipse Rex regum in medio tui, et pueri eius in circuitu eius. Ibi
hymnidici Angelorum chori, ibi societas supernorum civium. Ibi dulcis
solemnitas omnium ab hac tristi peregrinatione ad tua gaudia
redeuntium. (0920) Ibi Prophetarum providus chorus, ibi iudex
Apostolorum numerus, ibi innumerabilium martyrum victor exercitus, ibi
sanctorum Confessorum sacer conventus, ibi veri et perfecti monachi,
ibi sanctae mulieres, quae voluptates saeculi et sexum infirmitatis
vicerunt; ibi pueri et puellae, quae annos suos moribus
transcenderunt. Ibi sunt omnes oves et agni, qui iam huius voluptatis
laqueos evaserunt. Exsultant omnes in propriis mansionibus. Dispar
gloria singulorum, sed communis est laetitia omnium. Plena et perfecta
ibi regnat charitas; quia Deus est omnia in omnibus (I Cor. XV, 28) ,
quem sine fine vident, et semper videndo in eius ardent amore. Amant
et laudant, laudant et amant. Omne opus eorum, laus Dei, sine
defectione, sine labore. Felix ego, et vere in
perpetuum felix, si post resolutionem huius corpusculi audire meruero
illa cantica coelestis melodiae, quae cantantur ad laudem Regis
aeterni ab illis supernae patriae civibus, beatorumque spirituum
agminibus. Fortunatus ego nimiumque beatus, si et ego ipse meruero
cantare ea, et assistere regi meo, Deo meo, duci meo, et cernere eum
in gloria sua, sicut ipse polliceri dignatus est dicens, Pater, volo
ut quos dedisti mihi, sint mecum; ut videant claritatem meam quam
habui apud te ante constitutionem mundi (Ioan. XVII, 24) ; et alibi,
Qui mihi ministrat, me sequatur, et ubi sum ego, illic et minister
meus erit (Id. XII, 26) ; et iterum, Qui diligit me, diligetur a Patre
meo, et ego diligam eum, et manifestabo ei me ipsum (Id. XIV, 21) .
O HEAVENLY Jerusalem! Our common mother, the holy city of God, you
beautiful spouse of Christ, my soul has loved you exceedingly, and all my
faculties are ravished with your charms. O what graces, what glory, what
noble state appears in every part of you! Most exquisite is your form, and you alone are beauty without blemish.
Rejoice and dance for joy, O daughter of my king, for your Lord himself,
fairer than all the sons of men, has pleasure in your beauty (Psa 45.11).
But what is your beloved more than another beloved, O you fairest among
women? My beloved is white and ruddy, the best among ten thousand (Song
5.9, 10). As the apple-tree among the trees of the wood, so is my beloved
among the sons. I sat down under his shadow with great delight, as his
fruit was sweet to my taste (Song 2.3). By night on my bed I sought him
whom my soul loves, I sought him and found him (Song 3.1). I hold him fast,
and will not let him go, till be brings me into his house, into the secret
places of his tabernacles. O glorious metropolis! There shall you give the
children your breast, and so fill me with the plentiful communication of
your pleasures, that I shall never hunger again, nor thirst anymore. O how happy will my soul perceive itself when it is admitted to see
your glory, your beauty; to view the gates, the walls, the streets, the
stately buildings, the splendor of your inhabitants, and the triumphant
pomp of your king enthroned in the midst of you!
For your walls are of
precious stones, and your gates of pearl, and your streets of pure gold,
continually resounding with loud Hallelujahs. Your houses are founded upon
hewn square stone, carried up with sapphire, covered in with gold, and no
unclean person can enter into you, no manner of pollution can abide within
your borders.
Sweet and charming are your delights, O holy mother of us all. Subject to
none of those vicissitudes and interruptions which abate our pleasures here
below. No successional of night and day, no intervals of darkness, no
difference of seasons in their several courses. Nor is the light derived
from the same artificial helps or natural luminaries as ours; no lamps or
candles, no shining of the moon or stars, but the God of God, and light of
light, even the sun of righteousness shines in you; and it is the white
immaculate Lamb who enlightens you with the full lustre of his majesty and
beauty (Rev 21.23). Your light and glory, and all your happiness, is the
incessant contemplation of this divine king; for this King of kings is in
the midst of you, and all his host are ministering around about him
continually. There, are the melodious choirs of angels; there the sweet fellowship and
company of the heavenly inhabitants; there the joyful pomp of all those
triumphant souls who from their sore trials and travels through this valley
of tears, at last return victorious to their native country. There the
goodly fellowship of prophets whose eyes God opened to take a prospect of
far distant mysteries. There the twelve leaders of the Christian armies,
the blessed apostles; there the noble army of the martyrs; there the
convention of confessors; there the holy men and women, who in the days of
their flesh were mortified to the pleasures of sin and the world; there the
virgins and youths, whose blooming virtues put out early fruits, and
ripened into piety far exceeding the proportion of their years. There the
sheep and lambs, who have escaped the ravening wolf, and all the snares
laid for their destruction. These all rejoice in their proper mansions; and
though each differs from others in degrees of glory, yet all agree in bliss
and joy, diffused to all in common; and the happiness of every one is
esteemed each man’s own.
For there charity reigns in its utmost perfection, because there God is all
in all — whom they continually behold, and beholding, they continually
admire, and praise and love, and love and praise without intermission,
without end, without weariness, or distraction of thought. This is their
constant, their delightful employments.
And O how happy I shall be, how
exquisitely, how incessantly happy if, when this body crumbles into dust, I
am entertained with that celestial harmony, and hear the hymns of praise to
their eternal king, which troops of angels, and saints innumerable, are
ever singing in full consort! How happy to bear a part with them myself,
and pay the same tribute to my God and Saviour, the author and the captain
of my salvation! To behold his face in glory, and be made partaker of those
gracious promises, of which he has given me the comfortable hope, when
saying to his Father, I will, that those whom you have given me, be with me
where I am, that they may behold the glory which I had with you before the
world was (Joh 17.5, 24). And again, supporting his disciples against the
tribulations they encounter here below, If any man loves me, let him follow
me, and where I am, there shall my servant be also (Joh 12.26). And in
another place, He that loves me shall be loved by my Father, and I will
love him, and will manifest myself to him (Joh 14.21).
noot 1: In "Trouw" (5 augustus 2020) verscheen een telefonisch
verkregen reactie van zoon Benno Barnard over de taal-zuivering:
“Je moet natuurlijk niemand met een woord willen kwetsen. Dat vonden
wij ook. 'Jeruzalem mijn vaderstad’ is een prachtig lied met een
schitterende melodie. Mijn vader bewerkte het oude lied in de jaren
zestig, in de tijd dat Martin Luther King en iedere fatsoenlijke
Amerikaan een zwarte burger negro noemde. [lees
I have a dream -
speech van MLK, 1963, gewoon nog eens en zie het trotse gebruik
van 'negroes'. DW)
Neger in het Nederlands, dat
was het normale woord. De gevoelswaarde is verschoven, zwarte mensen
vinden dat aanstootgevend. Daar moeten we rekening mee houden, al
zullen Nigeriaanse christenen die bedreigd worden door Boko Haram er
niet wakker van liggen.” ... En iets verderop: 'En toch zit
de kwestie u niet lekker. Had dominee Mikkers niet weer over de
kwestie moeten beginnen?' “Hij heeft voorgesteld om het lied weg
te gooien. Voor hem speelt schoonheid en theologische kwaliteit
kennelijk geen rol, hij is alleen bezig met zijn eigen morele
hoogstaandheid. Maar wat ik hem het meeste kwalijk neem, is dat voor
mensen die mijn vader niet kennen, de suggestie zou ontstaan dat er
iets racistisch zou kleven aan dat lied of aan hem. “Je weet hoe
slecht mensen lezen. En dan heb je het over een man die zat te huilen
voor de radio toen Martin Luther King was vermoord en die zestig jaar
lang op het joodse karakter van het Nieuwe Testament heeft gewezen.”
Zie ook de uitgebreide toelichting op dit lied van de hand van Wim
Kloppenburg:
https://wimkloppenburg-hymnologie.nl/lvdk265.htm. Daar ook meer
over de melodieën. [terug]
noot 2 NEDERLANDS: Het betreft hier een Pseudo-Augustijnse compilatie van verschillende vrome verhandelingen, bekend onder de titel Meditationes Sancti Augustini
(vaak aangevuld met: Soliloquia - alleenspraken van de ziel tot God
- en een Manuale [over de menselijke 'aspiratio' naar God]). De geschiedenis
van dit uiterst succesvolle boekje (eerst in manuscript, dat spreekt voor zich) begint bij compilators, die in 12e eeuw uit verschillende bronnen teksten samenbrachten. De voornaamste
bron is een beschouwend, meditatief werk van Jean de Fécamp (2de abt van het
Benedictijnerklooster 'van Fécamp, d. 1078, eigenlijk een Italiaan:, Giovanni
dus), die als 'Confessio
theologica/fidei' in en rond zijn orde circulteerde. Dit werk put uit de
Confessiones van Augustinus, homilieën van Gregorius, gebeden van Alcuin,
liturgische phrasen, en natuurlijk bijbelteksten, en nog veel meer... Enkele pseudo-Anselmiaanse
gebeden uit het eind van de 11de, begin 12de
eeuw werden toegevoegd en het boekwerk begon aan z'n triomftocht.
De vertrouwdheid met Augustinus' innerlijke zelfgesprekken (zowel in
Confessiones als Soliloquia) en de kunst
om de eigen woorden te verstoppen achter (in te bedden in) andermans woorden, kenmerkt deze
vrome, affectieve gebedsteksten. Het hoofdstuk over het hemelse
Jeruzalem stond reeds in de eerste versie van Jean de Fécamp's
confessio (ca. 1020). Ook het koraal 'Herzliebster Jesu, was has
du verbrochen?' is geïnspireerd door een hoofdstuk uit dit boekje (ch. 7): "Quid
commisisti, amantissime..."
ENGLISH: It concerns a Pseudo-Augustinian compilation of different pious treatises. It travelled under the title Meditationes Sancti Augustini, Soliloquiorum animae ad deum,
and Manuale de aspirationehominis ad Deum. Its history begins with
Jean de Fécamp (John/Giovanni, 2nd abbot of the Holy Trinity monastery
at Fécamp, d. 1078) and his personal prayer book Confessio
theologica/fidei. To it anonymous compilers
added pseudo-Anselmian prayers (late 11th, early 12th century), thus
completing the kernel of this book, It circulates under the title: 'Supputationes Divi Augustini' or
'Meditationes', the most successfull devotional prayer book ever,
with reprints until deep into the 19th century, also cross-confessional).
