|
Te Deum laudamusOorsprongHet Te Deum (laudamus): “Wij loven U, o God” is niet alleen één van de bekendste, maar ook één van de oudste christelijke lofzangen. Het lied is gesteld in bijbels aandoend ritmisch proza. Waarschijnlijk stamt het lied uit de vierde eeuw, maar gaan delen ervan terug op Mozarabische misformules uit de tweede eeuw. De dichter is onbekend. Het verhaal dat de bisschop van Milaan (Ambrosius) deze tekst in beurtzang met Aurelius Augustinus heeft geïmproviseerd ter gelegenheid van de doop van laatstgenoemde (paasnacht AD 387), moet – helaas – naar het rijk der legenden worden verwezen. Wel verklaart dit verhaal de bijnaam van het Te Deum: “Ambrosiaanse lofzang”.
Na processies, bij plechtige dankdiensten, en vieringen voor de vorst(in), wordt nog vaak een Te Deum gezongen. Liturgisch gezien heeft het Te Deum haar plaats in het Lof. De tekst is ook opgenomen in het Book of Common Prayer. Muzikale versies met Engelse tekst zijn sinds Henry Purcell veel gecomponeerd, o.a. in 1953 door William Walton ter gelegenheid van de kroning van Queen Elisabeth II.
De tekst (teksteditie Latijn-Engels) De tekst van het Te Deum, bestaat uit los met elkaar verbonden verzen In de eerste reeks wordt God de Vader geprezen via het poëtische schema van de Joodse psalmen, waarbij het parallelisme van de zinsdelen een antifonaal effect heeft. Daarna wordt het ‘Sanctus’ uit de mis geciteerd. Het vocabulair en de zinswendingen vertonen grote verwantschap met de hymnodie van de alleroudste christelijke kerk. Na een doxologie (Te gloriosus) volgt een tweede sectie, waarin Christus wordt geprezen (Tu rex gloriae). Deze passage loopt uit op een gebed ontleend aan psalm 27/28, vers 9: Salvum fac populum tuum. Het slotdeel is niet altijd en ook niet uniform overgeleverd. Het zou een latere toevoeging kunnen zijn. Het bestaat bijna geheel uit psalmverzen. Het voorgaande wordt geïntensiveerd door het tot een dagelijks gebed te maken (Per singulos dies… psalm 144/145, vers 2). Beden om ontferming uit de boetepsalmen breken door, waarna het hele leven op indrukwekkende wijze wordt neergelegd in Gods hand. Na het slot van Psalm 32/33 (Fiat misericordia) te hebben geciteerd, mag een van de ontroerendste psalmgebeden de diepste hoop - bevend maar toch zeker - verwoorden: In te Domine speravi, non confundar in aeternum, of zoals de aloude Statenvertaling vertaalt: “Op U, o Heere betrouw ik; laat mij niet beschaamd worden in der eeuwigheid.” (psalm 70/71, vers 1 = psalm 30/31).
Henry Purcell (1659-1695) is zijn leven lang verbonden geweest aan de ‘Chapel Royal’ te London, eerst als koorknaap en na het breken van zijn stem als ‘keeper of the Kings instruments’. Zo kwam hij in contact met John Blow, organist van Westminster Abbey, van wie hij compositielessen ontving. Hoewel hij in dit aardse leven slechts 36 jaren vol maakte, diende hij onder drie Engelse vorsten: Charles II (The merry monarch), die de Anglicaanse liturgie in ere herstelde (Restoration na Cromwell); James II (vader van The Old pretender), die tijdens de Glorious Revolution (1688) ging schuilen bij Louis XIV; William (of Orange), die vooral politicus was. Purcell componeerde veel theater- en kerkmuziek (een kleine 150 anthems) en in de laatste periode van zijn leven veel opera’s, o.a. Dido and Anaeas 1689 en The Fairy Queen 1692. Het Te Deum and Jubilate dateert uit 1694. Als hofcomponist heeft Purcell gecomponeerd voor officiële gelegenheden, zoals blijde intredes, ‘victorious returns’, verjaardagen en uitvaarten (Funeral sentences for Queen Mary) en speciale feestdagen (St. Caecilia’s day). In 1697 werden postuum 10 Sonata’s van hem uitgegeven, waaronder The Great Chaconny, dat vandaag als instrumentaal intermezzo dient.
Georg Friedrich Händel: vita tot 1714 Handel, geboren op 23 februari 1685 te Halle (leeftijdgenoot van Bach en Scarlatti) kreeg les van F.W. Zachow. Hij werd in 1702 organist van de Domkerk te Halle. Tussen 1706 en 1710 zwierf hij door Italië, componeerde cantates en opera’s en ontmoette Corelli en de beide Scarlatti’s. In 1710 trad hij in dienst van Georg Ludwig (1660-1727), keurvorst te Hannover. Dit was een contract dat hem geen inkomen, wel een titel (“Maestro di Capella di S.A.E. d'Hanover”) en veel vrijheid opleverde. Zo vertoefde hij 1710/1711 in Londen om zijn Italiaanse opera Rinaldo in première te doen gaan. In 1712 was hij reeds opnieuw in Londen, deze keer met de belofte om ‘binnen een redelijke termijn’ terug te keren. Niet dus. Hij bleef tot zijn dood (1759) en werd dus in mei 1713 ‘wegens nalatigheid’ ontslagen. In London begon hij aan een steile carrière. Eind 1712 ging in Il Pastor Fido in première, begin januari 1713 gevolgd door Teseo. Ondertussen werkte hij aan het Te Deum and Jubilate dat op 13 januari 1713 reeds klaar was, in maart gerepeteerd, en op 7 juli uitgevoerd, omdat toen de onderhandelingen over de ‘vrede van Utrecht’ pas echt tot een goed einde waren gebracht: het Utrecht Te Deum. Epiloog: Op 1 augustus 1714 overleed Queen Anne en op dezelfde dag nog werd besloten dat zij opgevolgd zou worden door de naaste kroonpretendent: Georg Ludwig van Hannover. King George I zou tenminste met één Londenaar Duits kunnen spreken… De Te Deums van Purcell, Croft en Händel Bij de beide versies van het Te Deum behoort ook nog een motet Jubilate. Beide teksten hebben volgens het Anglicaanse Book of Common Prayer hun plaats in het ochtendofficie. Purcell’s versie is in 1694 waarschijnlijk dus niet uitgevoerd tijdens de hoofdviering van St Cecilia’s Day (22 november), maar tijdens Morning Prayer in Bride’s church. Het stuk was zo’n succes dat het al snel in druk verscheen. Vanaf 1695 is het ter gelegenheid van St. Cecilia’s Day elk jaar in St. Paul’s Cathedral te London werd opgevoerd, vanaf 1713 het om beurten met Händels Utrecht Te Deum tot beide werken in 1743 door Händels Dettinger Te Deum werden vervangen.
Nog geen twintig jaren scheidt de compositie van de beide Te Deums. Naast overeenkomsten vallen vooral de verschillen op. Terwijl Purcell werkste met een strijkorkest van violen, alt-, tenor- en basviolen (zónder contrabas) en twee trompetten, had Händel al een compleet modern strijkorkest ter beschikking (violen, altviolen, cello’s en contrabas) en voegde naast de beide trompetten nog houtblazers toe. William Croft (hofcomponist tussen Purcell en Handel) van wie eveneens een Te Deum is overgeleverd, kon ook al over dit instrumentarium beschikken, maar liet bijna altijd de hobo’s en de fagot colla parte met de strijkers meespelen. Händel gaf de houtblazers een onafhankelijke rol in het orkest. Purcells heeft de (lastige) tekst van het Te Deum verknipt tot een lappendeken. Het resultaat bestaat uit vrij korte in elkaar overvloeiende stukken waarin solisten en koor elkaar afwisselen. Croft heeft die verdeling overgenomen en van elke stukje een afgerond geheel gemaakt. Hoewel Händel goed naar de partituur van Purcell en Croft gekeken heeft en de algemene ideeën daaaruit heeft overgenomen, heeft hij de tekst meer gegroepeerd behandeld: 10 delen (Purcell en Croft: 16). Ook gaf hij het koor een veel grotere plaats. Belangrijke overeenkomsten liggen op het vlak van de toonaardkeuze: alle drie de Te Deums in re-groot (hoewel de trompetten hier natuurlijk nogal dwingend zijn…). De verdeling van de tekst over tutti en soli is in alle Te Deums gelijklopend. Afgezien van de houtblazers, is bij Purcell en Händel de benodigde bezetting identiek (2 trompetten, strijkers en basso continuo, soli: SSAATTB, koor SSATB). Croft heeft op veel plaatsen de thematiek en orkestratie van Purcell overgenomen en Händel heeft op zijn beurt hier en daar geput uit deze van Purcell (de koorfuga’s) en Croft (de behandeling van de basso continuo).
Toen Purcell zijn Te Deum componeerde, concipieerde hij dit werk voor een in die tijd – in Engeland – ongezien grote bezetting. Purcell’s overige werken vragen meestal weinig instrumenten en vaak is enkel een basso continuo voorzien. De rol van de solisten is groot, het koor bijkomstig, een tendens die typisch is voor veel Engelse componisten (o.a. John Blow). Händel bracht zijn expansieve stijl mee vanuit Italië en experimenteerde er verder mee in Londen om in zijn latere werken (bijv. The Messiah) nog veel grootser voor de dag te komen. Hij ontwikkelde op het effect geschreven spectaculaire koren, waarbij solisten de cesuren aanbrengen tussen de koren. Bij Purcell dragen de solisten het werk, bij Händel het koor. De compositie van het Utrecht Te Deum betekende voor Händel persoonlijk en voor Engeland tout court het beginpunt van een groot corpus oratoria en zelfs een nieuwe ‘nationale’ stijl.
Anecdote: Tijdens de uitvoering van Handels oratorium Jephtha rond 1752 zat een zekere Mr. Savage naast Handel. Bij een van de onderdelen, draaide hij zich naar Handel toe en zei: “This movement, Sir, reminds me of some of old Purcell’s music”. Handel antwoordde: “O got ter teffel. If Purcell had lived, he would have composed better music than this.” Rond het Utrechter Te Deum van HandelFrankrijk en Engeland hebben de hele 18de eeuw op gespannen voet met elkaar verkeerd. Het conflict begon eind 17de eeuw (tijd van Purcell), toen het expansieve beleid van Louis XIV voor veel onrust zorgde in Europa. De Hollandse stadhouder Willem III van Oranje (sinds 1688 ook King William van Engeland) bracht een brede coalitie tegen Louis XIV op de been.
De spaanse successie-oorlog (1701-1714) en de vrede van Utrecht Op 1 november 1700 overleed Karel II, koning van Spanje, kinderloos. Per testament had hij de kroon nagelaten aan Philips van Anjou, kleinzoon van Louis XIV, maar had daaraan toegevoegd, dat het zijn intentie was dat de kroon van Spanje en die van Frankrijk voor altijd gescheiden zouden blijven. Toen het Hooggerechtshof van Parijs verklaarde dat de rechten van Philips op de Franse kroon nog steeds intact waren, zagen de andere machthebbers in Europa hierin een niet acceptabele verstoring van het machtsevenwicht. Engeland, de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, Pruisen en Oostenrijk keerden zich tegen de Zonnekoning. Tot 1704 was Frankrijk aan de winnende hand, maar in de Spaanse Nederlanden (hier dus) wist de Duke of Marlborough het tij te keren, evenals Prins Eugène in Noord-Italië. De Engelsen veroverden Gibraltar en Menorca en na Oudenaarde (1708) viel ook Rijssel in handen van de coalitie. Een verdere invasie in Frankrijk dreigde. Louis XIV begon naar vrede te zoeken, maar de voorwaarden die de geallieerden stelden waren zo vernederend, dat de onderhandelingen werden afgebroken. De koning zette de situatie uiteen aan het Franse volk en in 1709 keerde het oorlogstij opniew en begon het franse leger weer successen te boeken. Het was duidelijk: enkel diplomatie kon vrede brengen. Groot-Brittannië was oorlogsmoe en begon geheime onderhandelingen met Frankrijk. De vredesvoorwaarden werden in oktober 1711 getekend. De Oostenrijkers, de Hollanders en enkele Duitse vorsten (onder wie Handels werkgever !) verwierpen eerst de voorwaarden, maar tekenden uiteindelijk toch ook het verdrag te Utrecht (13 april 1713). Enkele lastige kwesties werden nadien nog geregeld (o.a. middels de barrièretractaten 1714). Sinds deze oorlog, die een sterk economisch tintje had (kolonies in Amerika) gold: Britannia rules the waves; Oostenrijk zag zijn militaire macht vergroot (de keizer verwierf o.a. de Spaanse Nederlanden: van danaf de Oostenrijkse Nederlanden) en ook Pruisen deed voortaan mee. Spanje en Holland werden echter naar het tweede plan verwezen. Frankrijk was uitgeput door de oorlog: een nieuwe balance of power was ontstaan, een begrip dat sinds de vrede van Utrecht niet meer weg te denken is uit de internationale politiek.
Dick Wursten / Willem Ceuleers |
