De faalangst van het fundamentalisme

Na 11 september geschreven, maar nog steeds 'actueel'.
Fundamentalisme haalt haar 'drive' uit een zelfhaat die geprojecteerd wordt op de wereld. Hierdoor ontstaat een zodanig realiteitsverlies, dat vernietiging van de wereld (en andere mensen) 'psycho-logisch' wordt. Een 'insider' vertelt...

Terugkijkend, leefde ik toen in een totaal andere wereld dan nu. Hoe bevoorrecht waren wij als kleine gemeente! Wij alleen hadden inzage in het Boek des Lams en kenden het scenario van de eindtijd.

Door Jean-Jacques Suurmond

Voor de aanslagen op 11 september [2001] in NewYork [en vul maar aan..., dw] worden vele oorzaken aangewezen. Ze zouden een protest zijn tegen de dominantie van de westerse cultuur of het gevolg van de kloof tussen arm en rijk in de wereld. Of onderdeel van de strijd tussen de islam en het christendom. Hoewel in deze en andere verklaringen meestal wel een kern van waarheid schuilt, raken zij niet de grondoorzaak van dit geweld. Daarmee doel ik op het realiteitsverlies dat kenmerkend is voor het fundamentalisme. Misschien moet je ervaringsdeskundig zijn om dat goed op te merken.

een meer socio-psychologische analyse kunt u hier lezen

Satanisch Beest

Mijn christelijke leven begon in een tamelijk fundamentalistische  pinkstergemeente. Een bijna onoverbrugbare kloof scheidde ons van de wereld 'daarbuiten'. In de samenkomsten  rezen we op golven van tongentaal ten hemel, onder begeleiding van halleluja-geroep door de zusters en profetieën van bassende broeders. Buiten heerste de Egyptische duisternis waaruit wij wonderbaar uitgeleid waren. Als ik na de dienst naar huis liep, zag ik overal tekenen dat de wereld spoedig verzwolgen zou worden door het satanische Beest Uit De Aarde. Achter de ramen van de flats zag ik complete gezinnen verlept voor de televisie hangen, verstoken van de bronnen des heils. Het luidruchtige vermaak in de café's hoorde ik als een schreeuw om verlossing van de banden van drank en zedeloosheid.

Alles wat ik zag bevestigde dat de wereld op zijn laatste benen liep, zoals fundamentalisten vandaag de aanslag op de Twin Towers als het begin van de val van Babylon beschouwen, 'wiens grote rijk dom in één uur wordt verwoest'.

Boek des Lams

Terugkijkend, leefde ik toen in een totaal andere wereld dan nu. Hoe bevoorrecht waren wij als kleine gemeente! Wij alleen hadden inzage in het Boek des Lams en kenden het scenario van de eindtijd. Wij waren de uitverkorenen, de redders van de mensheid. In het gebed streden we tegen de demonen die in de wereld rondklauwden, in agressieve bewoordingen  waarbij een Hell's angel zou verbleken. Want fundamentalisme en geweld zijn niet hetzelfde, maar liggen wel dicht bij elkaar.

Het woord 'fundamentalisme' werd voor het eerst gebruikt door een groep christenen in de Verenigde Staten, in het begin van de vorige eeuw. Zij wilden standhouden onder de opstekende storm van moderne ontwikkelingen als de evolutieleer, Schriftkritiek en de emancipatie van vrouwen en zwarten. Daarbij stonden ze op het 'fundament' van een letterlijk genomen Bijbel. Velen van hen sympathiseerden met de Ku Klux Klan. Een paar jaar geleden nog werden artsen, werkzaam in een abortuskliniek, door fundamentalistische christenen vermoord. En hun predikant Jerry Falwell noemde de aanslagen in New York een 'straf van God'- precies zoals de moslim-terroristen zelf deden.

Boze geesten

De oorzaak van het terrorisme werd reeds scherpzinnig blootgelegd door de Russische schrijver Dostojevski. In zijn roman Boze geesten laat hij zien hoe een mens die de wereld haat, altijd ook zichzelf haat. Hij is immers  onverbrekelijk deel van de wereld die hij veroordeelt. Zijn oplossing is om zijn zelfhaat naar buiten te projecteren, waardoor hij zelf zuiver wordt en de wereld een verderfelijke vijand die bestreden moet worden.

De ironie is dat hun massieve veroordeling van de moderne cultuur fundamentalisten daarvan des te afhankelijker maakt. Ze worden bepaald door wat zij bestrijden.  Er is al vaak op gewezen dat de fundamentalistische wijze van denken, met zijn obsessie met een letterlijke, objectieve 'waarheid', modern is en vreemd aan de Bijbel (en de Koran).

En de terroristen in New York konden hun aanslagen alleen plegen dankzij hun westerse scholing en technieken. Enigszins zoals bij ons een Dorenbos in zijn strijd tegen de Sloggi-slip dankbaar gebruik maakt van de media en prof. Van de Beek van de Vrije Universiteit zijn vonnis van onze moderne cultuur op zo’n vernuftige tekstverwerker uittikt.

Zelfverachting

Het afscheid van mijn fundamentalistische wereldje hield iets in waarop ik niet was voorbereid. Ik moest mijn zelfverachting onder ogen zien. Het werd een tocht door de woestijn, die ik zonder de hulp van engelen (waaronder een therapeute) niet volbracht zou hebben. Maar de beloning was groot: het beloofde land van de werkelijkheid. Dit hield in dat ik mij niet meer boven de wereld verhief en die afschreef, maar verantwoordelijkheid voor haar aanvaardde.

'Wij zijn allen schuldig en ik meer dan de anderen', schrijft Dostojevski. Ik ging de wereld, ondanks het daarin aanwezige kwaad, steeds meer als goed zien, als schepping van God. Dit ging hand in hand met de aanvaarding van mijzelf als ten diepste goed. Voor het eerst kwamen bekende begrippen als vergeving, bevrijding en vernieuwing echt tot leven.

En kerst veranderde van een terugblik op de landing van een buitenaards wezen in het feest van het komen van God in de eens zo boze wereld: 'in het vlees' - ook in mij.

Leugen

De paradox van de fundamentalist is dat hij overtuigd is van zijn gelijk, maar leeft in een leugen. Want wat een mens niet in zichzelf onder ogen ziet, schuift onverbiddelijk tussen hem en de werkelijkheid in.

Het cliché 'verbeter de wereld en begin bij jezelf', is aan fundamentalisten niet besteed. En omdat zij niet bij zichzelf beginnen, dreigen zij  de wereld aan haar einde te helpen - zie de aanslagen van 11 september en alle onoverzienbare gevolgen van dien. Verre van redders van de mensheid te zijn, is de verschrikkelijke ironie dat zij zélf het satanische Beest worden waarvoor hun profetieën waarschuwen.

De projectie van hun zelfhaat op de wereld is de eigenlijke oorzaak van het geweld van fundamentalisten. Andere verklaringen, zoals ressentiment ten aanzien van de hegemonie van de westerse cultuur en hun  armoede en ontwikkelingsachterstand, betreffen factoren die deze zelfhaat vergroten - en daarmee de neiging om de wereld daarmee op te zadelen.

Met al zijn beroep op God, de Bijbel of de Koran, blijft een fundamentalist fundamenteel met zichzelf bezig. Dat is wankele grond om op te staan, wat angst oproept. Aanslagen zoals op de Twin Towers moeten het instortingsgevaar bezweren. Ground  Zero is het gevolg  van de zero-ground van de fundamentalistische overtuiging.

22-12-2001 Woord & Dienst