Franciscus en de vogels: Zag hij ze vliegen, of was hij goed wijs?

Het is een overbekend verhaal: Franciscus preekt tot de vogels, zijn lieve zusjes noemt hij ze, en ze luisteren stil naar hem. Een verhaal dat tegelijk een glimlach ontlokt en Franciscus tot een ‘rare vogel’ maakt. Moet je dat nu serieus nemen? Ga je Franciscus nadoen, zal er al snel gevraagd worden of je wel helemaal goed bij je hoofd bent. Of om in de beeldspraak te blijven: zag Franciscus ze vliegen ? Of is er meer aan de hand? Ik ontdekte dat er ook een andere, minder zoete, versie van het verhaal heeft gecirculeerd, via de broeder Roger (metgezel van Francesco, stichter van de Engelse afdeling van de Minderbroeders)

lees ook Franciscus en de Kerststal
lees ook Het originele zonnelied - opgefrist

• De vogelpreek – eerste versie (Thomas van Celano)
• feit en fictie
• De vogelpreek – tweede versie (Roger van Wendower)
• Korte karakterschets van Franciscus van Assissi
• Francesco en de paus
• Tot slot

De vogeltjes – eerste versie

De zon schijnt, je bent in Umbria en daar wandelt Francesco met twee van zijn vrienden. Hij is goedgeluimd, want via zijn soulmate Clara heeft hij net bevestiging ontvangen dat z’n leven in armoe en z’n Wanderpredigten onder de zegen van God staat. Ze arriveren in een dorpje waar de mensen al zijn uitgelopen om hem te horen. In de bomen bij het dorpsplein zit een zwerm zwaluwen te kwetteren. Net op het moment dat men de vogels wil wegjagen, richt Franciscus zich tot de vogels en verzoekt hen vriendelijk doch dringend te zwijgen. Ogenblikkelijk gaan de snaveltjes toe en de heilige kan z’n predikatie houden. Even verder, vlak bij Bevagna, wordt hij begroet door een zwerm vogels van zeer diverse pluimage. Het lijkt wel alsof ze op hem zitten te wachten. “Gaan jullie daar maar even zitten in de berm en wacht op mij”, zegt Francesco tegen z’n vrienden, “dan richt ik mij even tot mijn lieve zusjes, de vogels.” En terwijl hij met de vogels het veld in loopt, begint hij te preken. Alle vogels zitten rondom hem en luisteren aandachtig. Pas als hij hun de zegen heeft gegeven, vliegen ze weg. Broeder Masseo heeft aan Tomas van Celano (de eerste biograaf van Francicscus) ook nog verteld wat de inhoud van de preek van Franciscus was: “Jullie vogels moeten God wel heel dankbaar zijn, omdat God zo goed voor jullie zorgt…”(en dan is het verder een doorslagje van het bekende stuk uit de bergrede over de ‘vogelen des hemels’) uitlopend op een strenge vermaning om toch vooral nooit te vergeten dankbaar te zijn. Tsja, laten we maar hopen dat dit stuk van de legende in elk geval niet waar is, want zoals Masseo het overlevert is het wel een heel flauwe moralistische preek geweest. 

Feit en Fictie

Zoals wel vaker met legendes over bijzondere mensen van vroeger, halen de verhalen niet het niveau van de echte ‘heiligen’. Franciscus was bijv. helemaal geen wereldvreemde dromer, een hippie avant la lettre, zoals er vaak van gemaakt wordt. De scène van de vogelpreek is sterk: het beeld van Franciscus die zich richt tot een schare vogels past ook bij zijn aandacht voor alle schepselen. De inhoud van de preek echter verknoeit het beeld helemaal. Het blijft zo een rariteit, een gratuit gebeuren. Ik klasseerde het verhaal van de vogelpreek dus als goedbedoelde fictie, geschreven door een volgeling van de tweede garnituur. Recentelijk ontdekte ik echter dat er nog een andere versie van hetzelfde verhaal heeft gecirculeerd, opgetekend uit de mond van Roger van Wendower, een van Franciscus’s vrienden, die nog bij diens leven naar Engeland is getrokken om daar te doen wat Franciscus in Italie deed: rondtrekken, het evangelie voorleven, en alles wat je hebt delen met het volk, kortom: een afdeling van de orde van de ‘kleine broeders’ (minderbroeders) stichten. En die versie is radicaal anders en past veel beter bij wat ik nog meer van Franciscus weet (aan feiten) dan die moralistische vogelpreek. Trouwens niet alleen het verhaal is anders, ook de setting. Wat in de bekende versie een charmant  maar bijna betekenisloos gebeuren lijkt, een incident, een fait divers, wordt plots een heel precieze en scherpe verkondiging… voor de mensen.  

Francesco en de paus

In de Engelse versie wandelt Franciscus vlak voor de vogelpreek niet door zonnig Umbrië, maar door het dreigende Rome. Daar was hij met enkele vrienden naartoe getrokken om de paus toelating te vragen om te mogen rondtrekken in armoede en te prediken in de volkstaal. Alle biografen vertellen hoe de paus in toorn ontstak toen hij die vuile, stinkende mannen zijn hof zag binnentreden. Weggehoond had hij ze: “Ga maar naar de zwijnen om te preken, soort zoekt soort...”. Bekleed met varkensdrek en nog erger stinkend dan de dag ervoor was Franciscus de volgende dag teruggekomen en zijn verzoek herhaald. Terwijl alle suisses en de hele curie Franciscus opnieuw wilden wegjagen, was de paus van gedachten veranderd. Na een nachtje slapen gaf hij Franciscus z’n zegen (magistraal verbeeld in Giotto's (?) "de droom van paus Innocentius" waarin hij de Sint-Pieter ziet wankelen en waar Franciscus kerk rechthoudt). Deze beslissing pleit voor het inzicht van de paus: Door Franciscus toe te staan een bedelorde te vormen en rond te trekken heeft de paus de harten van veel Zuid-Fransen en Noord-Italianen teruggewonnen (waar het trauma van de uitroeiing van de Katharen nog diep zat) en in zekere zin heeft hij zo de eenheid van de kerk gered, terwijl tegelijk het ‘gezicht’ van de kerk door Franciscus en zijn vrienden enorm vermenselijkt werd.
Terug naar de vogelpreek. In de Engelse biografie is het verhaal namelijk nog niet gedaan. Roger van Wendower vertelt (parafrase, originele tekst hieronder):

 vogelpreek – tweede versie

“Bij het verlaten van het Vaticaan begon Franciscus onmiddellijk te prediken maar het volk van Rome verhardde z’n hart, verachtte zijn preken en keerde Franciscus de rug toe. Na verscheidene dagen tevergeefs geprobeerd te hebben door te dringen tot de harten van de Romeinen, keerde Franciscus zich van hen af, schudde het stof van zijn mantel, riep de Heer aan als getuige van hun verdorvenheid en besloot met de woorden: “Van nu aan zal ik het woord van Christus brengen tot de wilde dieren en de vogels des hemels, zodat zij het woord van de Heer zullen horen en gehoorzamen.” En terwijl hij de stad verliet, zag Franciscus kraaien, wouwen, eksters en ander gevogelte dat daar vliegt in het midden des hemels en dat zich voedt met aas en het afval van de stad, en hij beval die naar  hem te luisteren […]. Op zijn woord verzamelde zich een hele menigte van vogels rondom hem en ze luisterden stil naar hem, de ogen gericht op de prediker. Toen dit verhaal bekend werd in de stad, kwamen de inwoners van Rome tot inkeer en smeekten Franciscus terug te keren en ook tot hen het evangelie te preken.”

Hieronder deze passage uit Chronica Maiora II van Matthew Paris met een fraaie illustratie in de kantlijn. - Cambridge, Corpus Christi College, MS 016, fol 70v] - volledige tekst Latijn - Engels

 Tot slot

Beste lezer, dat Franciscus dit gedaan heeft, geloof ik meteen. Dat past helemaal bij zijn concrete, plastische levensstijl, waar alles prediking kan worden. En, zeg nu zelf, deze vogelpreek, dat is nog eens een preek tot… de mensen. Beschamender kan niet, en bijbelser ook niet. Lees maar eens wat er staat in Jeremia (h. 8:7) en zet er dan ook nog eens het laatste bijbelboek naast, de Openbaring aan Johannes (h. 19,17-18) waar het gevogelte des hemels wordt ingezet om Gods oordeel over het goddeloze Babylon te voltrekken (een tekst die heel populair was in de 13e eeuw en waarvan u hieronder een afbeelding vindt uit een Glossed Apocalyps van ong. 1260, British Library; volgens Klingender mag je de aartsengel Michael en Franciscus zelfs identificeren). 

Die Engelse franciscanen durfden nogal. En Franciscus was me er nogal één. Afin: we konden het eigenlijk allemaal al weten want de os en de ezel in de kerststal verkondigen dezelfde boodschap als de vogels alhier, en ook zij komen rechtstreeks uit het boek der profeten (Jesaja 1:2-3). Hij zag ze niet vliegen, die Francesco, hij kon zich alleen vreselijk ergeren aan de hardhorendheid van de mensen.

juni 2012, Dick Wursten

bron: St. Francis and the Birds of the Apocalypse (F. D. Klingender, 1953)
de tekst van Roger (van Wendower) kunt u nalezen in diens Flores Historiarum en in Matthew Paris' voortzetting/uitbreiding hiervan, de Chronica Majora II (Cambridge Corpus Christi Ms 16, fol 70v).

Korte karakterschets van Franciscus van Assissi

Franciscus was geen wereldvreemde fantast. Als zoon van een welgestelde koopman uit Assissi wist hij precies wat er in de wereld te koop was en wat hem te doen stond. Hij trotseerde echter zijn vader en deed wat de rijke jongeling niet had gekund: z’n hele bezit (bestaanszekerheid) opgegeven om te kunnen gaan leven in de eenvoud van het evangelie, niet buiten het gewone leven in een klooster, maar er midden in, tussen de mensen, betrokken op al wat leeft, arm aan goederen, maar rijk aan geest. Hij leefde intens en fysiek en zijn optreden had een grote impact op z’n tijdgenoten. Natuurlijk was was hij voluit kind  van zijn tijd, de 12e en 13e eeuw, één van de spannendste periodes uit de geschiedenis van Europa. De kerk maakte zich breed in de samenleving maar kreeg te maken met een nieuw soort leden, ontwikkelde mensen die zelf ook de Bijbel lazen en het evangelie probeerden te interpreteren. Ze pasten die toe op hun eigen leven en confronteerden de gevestigde kerkleiders ermee. De tijd van de Katharen is nog maar net voorbij, de ‘armen van Lyon’ (Pietro Valdès) zijn er nog. Herbouw mijn kerk... dat had Franciscus als zijn roeping verstaan. En hij gaf aan die opdracht een heel eigen invulling. Niemand wist de evangelische raadgevingen concreter te vertalen dan hij. Hij had wel een droom, maar was geen dromer. Hij zag ze niet vliegen, maar stond met beide benen op de grond. En strategisch ging hij ook slimmer te werk dan menig Realpolitiker, ook bij zijn project ‘kerkherbouw’. Een botsing met de gevestigde kerk was onvermijdelijk. De paus, Innocentius III, was immers ook  bezig – welbewust en ook vanuit een droom – met ‘kerkbouw’. Hij wilde de kerk uitbouwen tot een machtig instituut, dat de wereld zou veranderen en koningen zou doen buigen.Geld, glans, glorie en geweld, dat waren de bouwstenen waarmee hij werkte aan de kerk van de toekomst. Heel anders dus dan de armoe, geweldloosheid en nederigheid van Franciscus.  

 

 

Francis thus devoutly fulfilled the office of preaching throughout the whole of Italy and other nations, and especially in the city of Rome. But the Roman people, who are hostile to all that is good,a so scorned the preaching of this man of God that they would not listen to him or even be present at his holy exhortations. Finally, after they had refused to accept his preaching for very many days, Francis severely rebuked their hardness of heart: “I grieve very much,” he said, “over your unhappy condition, because you are spurning not only me, the servant of Christ, but you are also despising him in me, since I am announcing the Good News of the Redeemer of the world to you. So now I am leaving Rome, invoking upon your desolation the testimony of him who is the faithful witness in heaven; and to your shame I am going to preach the Good News of Christ to the wild animals and the birds of the air, that they might listen to the healing words of God, obey them, and find peace.”
He then left the city, and on the outskirts he found crows sitting among the carrion, as well as kites and magpies and many other birds flying about in the air. He said to them: “I command you, in the name of Jesus Christ, whom the Jews crucified and whose preaching the miserable Romans have scorned, to come near to me and listen to the word of God, in the name of him who created you and preserved you in the ark of Noah from the waters of the flood.” As soon as he gave the command, that entire multitude of birds drew near and surrounded him; keeping quiet and ceasing all their chirping, those birds did not move from the spot for the space of half a day, but remained intent on the words of the man of God, never turning their gaze away from the face of the preacher.
This remarkable incident was soon discovered by the Roman citizens and by those entering and leaving the city, and when this was repeated for three days by the man of God when he called the birds together, the clergy, together with a crowd of people, went out and with great veneration led the man of God back into the city. And then by the oil of his supplicatory preaching, hearts that had been fruitless and consistently hardened were softened and changed for the better.