---

Op U mijn Heiland blijf ik hopen

Opmerkelijk aan het aanminnige lied ‘Op U, mijn Heiland, blijf ik hopen’ is dat de melodie bijna twee eeuwen ouder is dan de tekst, waardoor er een spiritualiteitsverwarring ontstaat. Een zeventiende-eeuwse vroom sololied (tekst en melodie bedoeld om door een zanger:es gezongen te worden, met becijferde bas) wordt een slepend laat-romantisch koraal (vaak dik getoonzet voor koor/orgel, liefst met 4 mollen). Het lied zelf komt uit Duitsland.

 

Achtergrond

In 1681 gaf Hinrich Elmenhorst (1632-1704) een bundeltje Geistliche Lieder uit (voor kerkelijke hoogdagen en voor wat er zich zoal kan voordoen in een christenleven). Johann Wolfgang Franck (1644-±1710) was zo vriendelijk geweest de melodiën met b.c. aan te leveren. Beide waren overigens opera-liefhebbers (d.w.z. vroege Duitse barok-opera, vaak klassieke thema's), resp. Pfarrer en kapelmeester te Hamburg. (volledige transcriptie van de titelpagina)

 

Op de titelpagina wordt - zoals toen gebruikelijk - heel precies vermeld wat het voor boekje is: : "Geistliche Lieder: theils auff die Hohen-Feste theils auff die Passion oder Leiden Christi, theils auf unterschiedliche Vorfallungen im Christentum gerichtet." Het eerste lied uit deze bundel, ‘Wo hältst du Dich, o Held! So lange’ (waarom blijf je toch zo lang weg, mijn hart verlangt naar u, mijn held, mijn vriend...), is een lied van verlangen geïnspireerd op het Hooglied (bruid-bruidegom, c.q. het meisje en haar zielsvriend), waarbij het uitzien naar de komst van de bruidegom wordt omgezet in verlangen naar de komst van Christus. Een heel klassieke advents-gedachten-oefening. Dit wordt nogal plastisch en beeldend uitgewerkt, zoals een barokdichter betaamt (en ons bevreemdt). Deze bundel kende een gematigd succes (enkele hedrukken), maar raakte na 1700 in de vergetelheid (tekst èn melodie)... Totdat David Hermann Engel (1816-1877), organist te Merseburg een aantal van Francks melodieën opviste en aan zijn stadgenoot Carl Wilhelm Osterwald (1820-1887 - docent aan het gymnasium) vroeg om er nieuwe teksten bij te schrijven (make-over). Hun bundel met de titel Geistliche Melodieen Johann Wolfgang Francks verscheen in 1857 en werd ook een paar keer herdrukt. Met name het lied op de melodie van ‘Wo hälst du Dich, o Held!’ kon de mensen wel bekoren. Het was door Osterwald voorzien van een adventstekst van 3 coupletten: ‘O du mein Trost und süsses Hoffen’, waarbij de basisgedachte van Elmenhorst heeft behouden en gemoderniseerd. Het werd opgenomen in de Große Missions-Harfe (1882) — men voelde blijkbaar de evangeliserende potentie. Johannes de Heer nam het lied ook al spoedig over (vertaling A.J. Hoogenbirk jr, zie onder). Niet de eerste, maar wel de meest succesvolle vertaling is van de hand van de Utrechtse gereformeerde predikant ds. Gewin. Die maakte voor het — niet kerkelijke ! — liedboek Oude en Nieuwe Zangen (1911) van mej. Susanne van Woensel Kooy (1875-1934) een vertaling. Had deze adellijke dame een eeuw later geleefd, ze was een invloedrijke hymnoloog/dominee geworden. Godsdienstonderwijzeres was het enige dat in haar tijd mogelijk was. Artistiek begaafd (zang, koordirigente, schilderes) publiceerde ze deze liedbundel uit onvrede met de kerkzang/muziek in het begin van de 20ste eeuw. Zeer invloedrijke bundel trouwens. Later bouwde ze in haar (riante) tuin een kapel/kerk bestemd voor tiener-vieringen. Lees dit artikel

Deze versie werd ook geselecteerd voor Gezangen nevens de Psalmen in gebruik bij de Gereformeerde Kerken in Nederland (Hersteld Verband) uit 1933 (gezang 83). Enkel de coupletten 1 en 3 haalden in 1938 de nieuwe ‘Hervormde Zangbundel' (gezang 7), wat eigenlijk wel jammer is, want het geschrapte couplet is het meest aandoenlijk (aloude mystieke beeld van 'laat mij hart de kribbe zijn'). Liedboek 1973 behield de twee coupletten, maar in de toelichting vroeg Ad den Besten zich af of de tekst niet te subjectief (laat-piëtistisch) was voor een kerkelijke bundel (gezang 118). De oprechte toon van m.n. het Duitse origineel gaf echter de doorslag. Deze scrupules zijn in 2013 (Nieuwe Liedboek) niet meer te bekennen. In Duitsland is dit lied wel uit de officiële kerkelijke gezangboeken verdwenen.

Melodie

In de eerste uitgave van Geistliche Lieder 1681 staat de melodie op de linkerpagina en de becijferde baslijn op de rechterpagina. Solozang met instrumentale begeleiding dus (basso continuo, of uitgewerkt meerstemmig).

De melodie van ‘Wo hälst du Dich, o Held! so lange’ is een typisch voorbeeld van de mengvorm tussen volkslied en aria die in de 17de eeuw in Duitsland heeft gefloreerd (kruisbestuiving van het Duitse danslied, het protestantse koraal, en de Italiaanse monodie). De melodieën van Johann Schop bijv., maar denk ook aan Andreas Hammerschmidt en Adam Krieger. Een late uitloper hiervan zijn de geestelijke liederen die ons van J.S. Bach zijn overgeleverd (Schemelli bijv.). N.B. Ze zijn bedoeld voor uitvoering thuis maar we moeten dat dan niet meteen 'piëtistisch' noemen, want de vroomheid in die liederen is gewoon... orthodox. Gelooft u me niet? De dichter van dit lied, Pfr. Elmenhorst, was in Hamburg de felste tegenstander van de piëtisten. Persoonlijke vroomheid, Muzikale 'Hausandachten', muziek die het gemoed raakt: dat is - godzijdank - is te belangrijk om aan piëtisten over te laten. Dat was exact de reden dat Elmenhorst en Franck hun bundel publiceerden.

Hier de originele versie uit 1681. Daaronder een transcriptie, zoals gepubliceerd in het koorboek bij het Liedboek 1973.

melodie uit 1681

In de liedbundels uit de negentiende eeuw stond de achtste (laatste) regel anders (veel dramatischer) genoteerd dan in het 17de eeuwse origineel. Dit kan bij samenzang nog steeds tot verwarring leiden, omdat het Liedboek voor de kerken het 17de eeuwse slot heeft hersteld. Voor de uitvoering van het lied is de zang-wijze cruciaal. 17de eeuws is het een vlot sololied met een maat in drie (laat u niet in verwarring brengen door de lange notenwaarden, die is relatief. het metrum: 3/1). De bruid zingt haar verlangen uit naar de komst van de bruidegom, vrij en beweeglijk, boven een baslijn. In de 19de/20ste eeuw gaat de melodie slepen, wordt dik geharmoniseerd en kan dus licht ontsporen (smartlap)..., hoeft niet maar gebeurt wel bijna altijd (klik maar eens een youtube versie aan. Koor (ouderwetse stijl) of een jonge evangelische christelijke zanger:es). Hier een Duitse zetting (met blazersbovenstem). Daar ook de alternatieve slotregel.

melodie uit 1857

 

Duitse tekst en 2 Nederlandse vertalingen

 

K.W. Osterwald (1820-1887) 1857	A.J. Hoogenbirk jr. (1848-1920) 1907 (uitg. J.de Heer)	E.E. Gewin (1879-1961)  ca. 1911
1) O du mein Trost und süßes Hoffen, lass mich nicht länger meiner Pein; mein Herz und Seele sind dir offen, o Jesu, ziehe bei mir ein! Du Himmelslust, du Erdenwonne, du Gott und Mensch, du Morgenglanz, ach komm, du teure Gnadensonne, durchleuchte meine Seele ganz!	1. O Gij, mijn troost en blijde hope, laat mij niet langer in mijn smart; mijn hart en ziele staan U open, kom, Jezus, wonen in mijn hart. Gij Lust des hemels, Vreugd der aarde, en God en mens, Gij Morgengloed, kom, dierb’re Zonne der genade, geef licht, geef warmte mijn gemoed.	1 Op U, mijn Heiland, blijf ik hopen. Verlos mij van mijn bange pijn! Zie, heel mijn hart staat voor u open en wil, o Heer', uw tempel zijn. O Gij, wien aard' en hemel zingen, verkwik mij met Uw heil'ge gloed. Kom met Uw zachte glans doordringen, o Zon van liefde, mijn gemoed!
2) O dass Du doch mein Herz Dir machtest zu Deiner Krippe, Kindlein hehr, und in ihm schlummertest und wachtest, als wenn es Deine Wiege wär! Dann war in Wahrheit mir gegeben ein selig Ende meiner Pein; ach Herr, dass Du in mir kannst leben, woll erst in mir geboren sein!	2. O mocht mijn hart Uw kribbe wezen, Gij kind, zo groot, al zijt Ge klein. Mocht Gij daar sluimeren en waken, Het U ten wieg en leger zijn. Dan was in waarheid mij gegeven Een heerlijk lot in angst en pijn. O Heer’, opdat G’ in mij kunt leven, wil eerst in mij geboren zijn.	2 O, werd mijn hart door U verkoren! Gij weet, hoe U mijn ziel bemint en in uw liefde als verloren bij U een veil'ge schuilplaats vindt. Dan werd mij heerlijkheid gegeven, dan kwam een eind aan mijne smart. Wil, Jezus, om met mij te leven, geboren worden in mijn hart!
3) O Heiland, stille mein Verlangen mit Deines Kommens Seligkeit; voll Demut will ich Dich empfangen, mein Herz und Seele sind bereit, mein Denken, Herr, und all mein Sinnen ganz Deinem teuren Dienst zu weihn, o lass mich Deinen Trost gewinnen, o Jesus, ziehe bei mir ein!	3. O Heiland, stil dan mijn verlangen naar Uwe komst, Uw zaligheid; met ootmoed wil ik U ontvangen, mijn hart en ziele zijn bereid. ’k Wil, Heer’, Uw liefdedienst mij wijden Met hart en leven, ziel en zin. O, laat mij maar Uw troost genieten, O, Jezus, komt Gij bij mij in.	3 Vervul, o Heiland, het verlangen, waarmee mijn hart Uw komst verbeidt! Ik wil in ootmoed U ontvangen, mijn ziel en zinnen zijn bereid. Ik blijf op U in liefde staren, waar om mij heen de wereld woedt. O, mocht ik Uwe troost ervaren: doe intocht, Heer', in mijn gemoed!

 

De oorspronkelijke tekst

1681, Heinrich Elmenhorst

1) Wo hältst du dich, o Held, so lange,
wie sehnet sich mein Herz nach dir.
Die Seele lechzet, ihr wird bange,
mein trautster Heiland komme schier:
brich an, du Glanz, du Morgensonne,
du Heidentrost, du helles Licht,
du Gott und Mensch, du Heil und Wonne,
wo du nicht bist, da lebt man nicht.

2) Die dunkle Nacht bedeckt mein Leben,
ich sitz in dicker Finsternis,
der Schatte schreckt mich, und darneben
der tote Tod trifft mich gewiss.
Ach, tausend Ach und tausend Schmerzen,
wodurch der bange Gram erwacht,
empfind ich all' in meinem Herzen,
ganz bin ich eine finstre Nacht.

3) Heb ich die Augen auf gen Himmel,
so merk ich einen Blitz darin.
Drauf kränket mich ein Angstgewimmel,
ich zweifle fast, wer ich noch bin,
so elend bin ich ohn' mein Leben,
denn, Jesu! dich, dich fühl ich nicht,
und darf die Augen nicht erheben,
weil ihnen ihre Lust gebricht.

4) Wo bist du denn, mein Freund geblieben?
Wo bist du? wo? wo bist du? du!
Ach! meine Schuld hat dich vertrieben,
doch sage mir, wo hältst du Ruh?
Erzähle mir's, was ich hier heische,
was mein beträntes Antlitz schreit,
halt, Jesus spricht: In deinem Fleische
hab' ich, o Mensch! dich mir gefreit.

5) Wie? Gottes Sohn in meinem Fleische,
o Feuer! das im Busche glimmt
und sehet kein Verderbgetäusche!
Gott, der dem Fleisch sein Sein nicht nimmt,
mein bestes Teil, du Freudenkrone!
Nun weiß ich, was mir Stärke gibt,
mein Fleisch vereint mit Gottes Sohne,
mein Jesus, der die Menschen liebt.

6) Du ist es, der Verlangen stillet,
der matte Seelen wohl erquickt,
du bist der Born, der immer quillet,
zu dem den Glaubenswunsch geschickt
die Väter, gierig deiner Gnade,
du bist der Herr, der sie erfreut,
durch dich ward ihrer Seelen Schade
geheilet und das Herz erneut.

7) Brich an, mein Lieht! auch mir zur Freude.
Brich an, mein Licht! die Tür ist auf,
du Lust im Schmerz, du Arzt im Leide,
du Sonne, wend auf mich den Lauf,
erwärme mich, und meine Leuchte
die mache du mit Glanze licht,
du süßer Lebens-Tau! befeuchte,
wenn mich des Zornes Hitze sticht.

8) Du kamest ehmals auf die Erden
und äußertest dich deiner Macht,
ein Kindlein warst du an Gebärden.
durch Muttermilch auch aufgebracht,
in Windeln lagst du eingewunden.
In eine Krippen hingelegt:
so haben Hirten dich gefunden,
durch Engelwort dazu bewegt.

9) O Herr! wie wurdst du so geringe,
du großer Sohn, so arm, so klein,
dass dich der Mutter Arm umfinge,
und trunkest ihrer Brüste Wein.
O! dass ich dich so mögen schauen,
mein Mund der hätte dir mit Lust
viel tausend Küsse sollen tauen,
aus heilig angeflammter Brust.

10) Ich freu mich an dir lieben Kinde,
mein dir gelassnes Herz kriegt Ruh.
Da ich mich dir vermählet finde,
ich spreche meiner Seelen zu.
In deinem Jesu dich ergetze,
der ohne Sünd' uns gleich geborn,
und bringet wieder alle Schätze,
die der betrübte Fall verlorn.

11) Entweichet denn, ihr Trauerklagen,
du Seufzerquelle stopfe dich,
ich habe Gott, was sollt' mich nagen?
Nicht Angst noch Not verdammet mich,
nun werd ich nimmer abgeschieden
von Jesu, der zu mir sich tut,
durch ihn genieß' ich Gottes Frieden,
Gerechtigkeit und frohen Mut.

12) Drum sei, mein Jesu! mir willkommen,
mein Schatz, mein allerhöchstes Gut!
Der du aus Lieb' hast angenommen.
O Heiland! menschlich Fleisch und Blut.
Weg, Furcht, nun kann mir nicht mehr schaden
die Hölle, Satan, Sünd' und Tod,
sein liebes Herz ist voller Gnaden,
errettet mich aus aller Not.

13) Komm, liebster Gast! komm, mein Gemüte
und Seele machen sich bereit,
du bist und bleibest mein Geblüte,
mein Fleisch und Bein in Ewigkeit,
mein Herz ist dir geschenkt zur Krippen,
o teurer Held! leg dich hinein,
ein Lob- und Danklied meiner Lippen
soll gleichsam deine Decke sein.

14) Nimm auf den aufgelebten Glauben,
wie schwach er ist, zu Windeln hin:
nicht Not, nicht Tod soll dich mir rauben,
du bleibest mein, wie ich dein bin,
so schau ich dich im Herzens-Stalle,
da du mir neu geboren bist.
Und mit der heilgen Engel Schalle
rühm ich dich, süßer Jesu Christ!

 

note:
* De titelpagina: I[n]. J[esu]. N[amen]. Geistliche Lieder, Theils auff die Hohen Feste, Theils auff die Passion oder Leiden Christi, Theils auff unterschiedliche Vorfallungen im Christenthum gerichtet, schrieb M[agister]. Hinrich Elmenhorst ältester Prediger zu St. Catharinen mit J.W.- Franckens, C[apell]. M[eister]. anmuhtigen Melodeyen.
Hamburg, gedruckt bey Georg Rebenleinm 1681