Nietzsche's Vrolijke Wetenschap (neveneffecten)

Een Gesamtausgabe (Großoktav) van Nietzsche's Werke uit 1894

In 2019 kreeg ik onverwachts de vraag of ik geen zin had om een boekenverzameling te bekijken in een oud landhuis. Het huis was verkocht, de waardevolle boeken waren er al uit, en de rest was quantité négligable voor de nieuwe eigenaar, om niet te zeggen: een pain in the ass. We mochten meenemen wat we wilden, boeken à volonté. Toen ik aankwam wist ik niet wat ik zag. Ten eerste: het landhuis was gigantisch (met een volledig park erbij) en de vorige bewoner, een telg uit het bekende uitgevers geslacht Pelckmans, was duidelijk ook een erfgoedzorger/verzamelaar geweest, want voorin de uitgave zat het ex-libris van Albert Pelckmans (1910-1994).  

De foto is eigenlijk misleidend. Alle ramen en deuren zijn namelijk oversized. En er was niet maar één boekenkamer (bibliotheek), neen de boeken waren verspreid over het hele eerste verdiep, d.w.z. over diverse riante kamers vaak met wandvullende boekenkasten. De 'hoofdbibliotheek' (de rechterkamer op deze foto) was inclusief de volgende verdieping (geen plafond), ik schat ca. 7 meter hoog, alle wanden 'van de bodem opwaarts' gevuld met boeken, met een ladder om hogerop te kijken. En dan op de overloop in de riante hal ook nog eens. De collectie mocht dan wel afgeroomd wezen (qua pecuniaire waarde), er stond nog zoveel... Onthutsend wiens (levens-)werk allemaal wel niet rijp werd geacht voor de opkoper (per kilo). En zo begon de oefening in zelfbeheersing en het behoud van focus. Niet graaien, maar concentreren: enkel meenemen wat je denkt dat je nodig hebt als lezer, en pas in tweede instantie het gevoel dat je 'iemands levenswerk' redden moet van de afvalcontainer. Al snel was de auto toch al behoorlijk gevuld. En ik had thuis al geen ruimte meer in mijn — plots — piepkleine bibliotheek. Waar moest ik het laten, waar zetten? En daar kwam ik opeens oog in oog te staan met Nietzsche's Werke. het was op de overloop, eigenlijk was ik al aan het weggaan. Het was een mooie editie, begonnen in 1894, en afgesloten in 1911. Ik twijfelde. Ach, waarom Nietzsche? Ga je dat echt nog lezen? Ik sloeg het 15de deel op, dat begint met Ecce homo en las in de inhoudsopgave: Warum ich so klug bin? Ja, waarom, Nietzsche? Zeg het eens! Ik bladerde naar het hoofdstuk... Ich habe nie über Fragen nachgedacht die keine sind,— ich habe mich nicht verschwendet... Raak. Maar ja, maar toch!
Met pijn in het hart sloeg ik het boek dicht en zette het terug. De hele serie (16 Bde), waar moest ik die zetten? En ik ging naar huis. 's Avonds had ik al spijt. De volgende dag begon ik de machinerie in gang te zetten om de serie toch nog in Antwerpen te krijgen. Het parcours verliep langs een locale muziekschool, en de laatste étappe vond plaats in een bananendoos achterop de fiets.

Thuis aangekomen, werd me al snel duidelijk dat ik een beruchte editie had verworven: De eerste serieuze poging van zus Elisabeth (en enkele anderen) om een ruime selectie van niet door Nietzsche gepubliceerde beschouwingen uit de laatste 6 jaar van zijn 'bewuste leven' (nagelaten aantekeningen, vele banden bevattend!) te bundelen tot een lijvig boekwerk met de titel Der Wille zur Macht. Dat imaginaire boek werd vervolgens door Nietzsche's zus als diens ultieme werk in de markt gezet, zijn 'Unvollendete', het meesterwerk dat hij 'jammer genoeg nooit heeft kunnen afmaken', maar waarin natuurlijk wel de kern van zijn denken wordt verwoord. Niet alleen een dubieuze editoriale kunstgreep (vervalsing?), maar ook eentje met fatale gevolgen voor de Nietzsche-receptie, zeker toen de nazi's ermee aan de haal zijn gegaan. Het was ook dat wat mij van lezing had afgehouden: Nietzsche, Übermensch, racisme, Hitler...

In de nazomer van 2025 besloot ik toch de koe maar eens bij de horens te vatten. En ik greep opnieuw naar Ecce homo, Nietzsche's eigenzinnige (hallucinante) terugblik op zijn (schrijvers)leven. Een totale verrassing. Ik vond het een geweldig boek, geweldig zòt ook, onbeschaamd, hilarisch, over the edge, maar heel vaak toch ook to the point. Hij leefde toen al on the brink of a mental shut-down, maar toch. Literair en intellectueel vuurwerk is het, een genot om te lezen. En ik heb het lees-advies dat hij daar geeft gewoon gevolgd. Hij suggereert nl. om te beginnen met Morgenröthe (Ochtendgloren (mv.)) omdat — ondanks de inhoud, die een aanval is op de grondslagen van de Westere moraliteit — er in dit boek 'geen negatief woord valt te bespeuren, geen enkele kwaadaardigheid, —  het geschrevene baadt veeleer in het zonlicht, lekker rond, gelukzalig zoals een zeehond die tussen de rotsen aan het zonnen is' (Ecce homo, ed. 1911, p. 81). En ik heb er geen seconde spijt van, ben zelfs meteen doorgegaan met de 'sequel', de vrolijke wetenschap (de blijde kennis). En ook daar voelde ik hetzelfde licht.... dezelfde warmte, de echte aandacht voor de dingen, de mensen en wat ze zoal doen, die vreemd-vertrouwde wezens, — een volgehouden poging om alles wat is recht te doen ('Gerechtigkeit' heet dat dan in Nietzsche's idioom, een gebruik van die term die mij wel bevalt). Om Nietzsche goed te lezen, moet je langzaam lezen, daar kwam ik al snel achter. En ... sorry, in het Duits. Dat heb ik dan ook gedaan. Om te begrijpen wat hij wil zeggen, moet je wat hij schrijft je eigen maken, d.w.z. omzetten in je eigen taal, vertalen. Dat heb ik dan ook maar gedaan, met een brede selectie uit de gedachtenoefeningen, gekozen volgens een eenvoudig criterium: ben ik voldoende geraakt door wat er geschreven staat om de vertaling aan te vatten. Die fröhliche Wissenschaft is afgeklokt op 186 (van de 342, ik tel boek V niet mee). Aan Morgenröthe ben ik zopas opnieuw begonnen. Dus dat moet nog body krijgen, Waarom ik die vertalingen maak (en online zet) leg uit op de pagina met achtergrondinformatie over de eerste druk (1882) van De Vrolijke Wetenschap. Kennis verschaft vreugde.

Dick Wursten (13 oktober 2025)

P.S.

De uitgave in kwestie is de zogeheten Großoktavausgabe van Friedrich Nietzsches Werken. De eerste 8 delen (1. Abteilung) bevatten de gepubliceerde werken. Die is begonnen in 1894 en loopt tot 1897 (Bd I-VIII, uitgeverij Naumann). Dan is er een breuk. Dat heeft te maken met de redactie van het fictieve werk Der Wille zur Macht (zie onder de tabel). Een eerste selectie was gemaakt, maar wordt verworpen. De tweede ('officiële versie') is klaar in 1901. Dan kan dus de uitgave van de Nagelaten werken (2. Abteilung) herbeginnen: delen IX-XVI (1901-1911, eerst nog bij Naumann, dan bij Kröner.

Band	Uitgave	Editor N= nawoord V= voorwoord	Inhoud
Bd. I	1895	N - Koehler - 1894	Die Geburt der Tragödie / Unzeitgemäße Betrachtungen I–IV
Bd. II	1897	N - Koehler - 1894	Menschliches, Allzumenschliches I
Bd. III	1896	N - Koehler - 1894	Menschliches, Allzumenschliches II
Bd. IV	1897*	N - Koehler - 1894	Morgenröthe  (*in het nawoord meldt Koehler dat de druk eigl. 1896 was)
Bd. V	1897	N - Koehler - 1894	Die fröhliche Wissenschaft
Bd. VI	1896	N - Koehler - 1894	Also sprach Zarathustra I-IV
Bd. VII	1896	N - Koehler - 1894	Jenseits von Gut und Böse / Zur Genealogie der Moral
Bd. VIII	1896	N - Koehler - 1894	Der Fall Wagner / Götzen-Dämmerung / Nietzsche contra Wagner / Der Antichrist / Dichtungen met Namenregister voor Bde I-VIII
Bd. IX	1903	V - Holzer - 1903	Nachgelassene Werke: Aus den Jahren 1869–1872
Bd. X	1903	N - Holzer - 1903	Nachgelassene Werke: Aus den Jahren 1872/73–1875/76
Bd. XI	1901	V- Horneffer (Ernst, August) - 1900	Nachgelassene Werke: Zeit von Menschliches, Allzumenschliches & Morgenröthe (1875/76–1880/81)
Bd. XII	1901	V - Peter Gast -1901	Nachgelassene Werke: Zeit der Fröhlichen Wissenschaft & Zarathustra (1881–1886)
Bd. XIII	1903	V - Elisab. Förster-Nietzsche - 1903	Nachgelassene Werke: Umwerthungszeit (1882/83–1888) - thematisch
Bd. XIV	1904	V - Peter Gast N - Elisab. F-N,       Peter Gast - 1904	Nachgelassene Werke: Umwerthungszeit (1882/83–1888) - thematisch
Bd. XV	1911	N - Otto Weiss 1911	Ecce Homo; Der Wille zur Macht, I-II
Bd. XVI	1911	N - Otto Weiss 1911	Der Wille zur Macht, III-IV - Anhang - Verzeichnisse o.a. link met WzM - Plane - Fundstellen met Namenregister Bde IX-XVI en Inhaltsverzeichnis 16 Bde.

 

De ‘vervalsing’ zit 'm in het feit dat het boek ‘Der Wille zur Macht’ (Bd XV en XVI) bestaat uit materiaal dat in Bd XII, XIII en XIV thuishoort: Nachgelassene Werke (d.w.z. aantekeningen, schetsen, kort/lang, ideeën, schema's, wel/niet doordacht). Elisabeth Nietzsche-Förster had voor de editie Koehler al een eerste ‘Wille zur Macht’ hieruit gedestilleerd (d.w.z. selectie en ordening). Blijkbaar niet tevreden. Heeft gebroken met Fritz Koehler (de redacteur, wetenschappelijk), die ook al vier Bände uit de Nachlass had geredigeerd. Dat heeft ze dan opnieuw laten doen voor de definitieve uitgave, door diverse redacteuren (vandaar de sprong in de tijd). En  ook zelf (samen met Peter Gast/Heinrich Köselitz, Nietzsche's trouwe vriend). En zo verschijnt dan de lijvige versie van Der Wille zur Macht in 4 delen, verspreid over Bd XV (na Ecce homo) en XVI. De Nachlass en de Wille zur Macht waren communicerende vaten, als u begrijpt wat ik bedoel. Als WzM groeit, moet de Nachlass krimpen.  In de Verzeichnisse aan het eind van Bd XVI (Dr. Otto Weiss) kun je eigenlijk vrij nauwkeurig zien wat uit WzM waarvandaan komt uit de Nachlass. Wat ik overigens niet goed begrijp bij deze editie is waarom Ecce homo niet in Bd VIII is opgenomen.