de grote scheiding

Op de afbeelding hierboven ziet u ‘de grote scheiding’ van het laatste oordeel. Links en rechts is een deur, maar wat een verschil tussen beide. In de deuropening links staat een engel die de gasten verwelkomt, ze de hand reikt en vriendelijk naar binnen nodigt. De gasten zelf worden begeleid door een engel. En dat lijkt niet zo onverstandig, want aan de andere kant van de middenzuil is een vervaarlijke monster bezig om zwaaiend met een knots zìjn gasten in de richting van zijn deur te drijven. Boos kijkt hij de guardian angel aan. Die heeft hem blijkbaar nog net op het nippertje een klant afgesnoept. Door zíjn deur heeft een vervaarlijk monster zijn bek gestoken en slokt de een na de ander op. Het is de gapende muil van de hel, van de Leviathan,  zoals de middeleeuwse pelgrim voor wiens ogen (en geest, mental frame) deze afbeelding bestemd was, u meteen zou weten te vertellen.

De afbeelding is een klein deel van het timpaan van de kerk van Ste. Foy in Conques (op de grens van de Auvergne en de Midi-Pyrenées), bijna 900 jaar geleden gebeeldhouwd door onbekenden, warschijnlijk volgens een richtlijn van de toenmalige abt. De tekstvanen en balken die het tafereel in vakken verdelen doen de boodschap nog eens dunnetjes over. De conclusie van het geheel is onderaan te lezen:

O peccatores,

transmutetis nisi mores

iudicium durum

vobis scitote futurum,

wat zoveel wil zeggen als: “O zondaars, besef  welk een hard oordeel u te wachten staat, als gij uw manier van leven niet grondig verandert.”

Ja, zo prediken we het niet meer in de 21^ste eeuw. Mensen tot God brengen door ze angst aan te jagen lijkt mij ook niet de juiste methode. En wie de overvloed van monsters en kwellingen op Middeleeuwse timpanen, kapitelen en schilderijen op zich laat inwerken, kan niet anders dan concluderen, dat angst voor de hel eeuwenlang het hoofdbindmiddel is geweest om mensen bij de kerk met de ‘ware’ leer en de ‘juiste’ ethiek te houden. Maar dit vastgesteld hebbend, vind ik dat wij hierop onze Middeleeuwse broeders of zusters niet moeten afrekenen. Tot ver in de vorige eeuw hoorde dreigen met straf en bangmakerij tot de alom geaccepteerde en gepropageerde pedagogische methoden ! Dat hierdoor heel wat psychisch leed wordt veroorzaakt en er ook allerlei religieuze scheefgroei onstaat is een vrij recent inzicht. (Tussen haakjes: Rome en Reformatie kunnen wat dat betreft rustig over één kam geschoren worden.). Is– zo vraag ik – het  hele ‘concept’ van het laatste oordeel, van de twee wegen en de twee poorten dan van de baan ? Heeft ‘Conques’ ons dan niets meer te zeggen ? Neen, dat denk ik niet. God is geen doetje en de bijbel windt er ook geen doekjes om: Op bijna elke bladzij wordt de mens toegeroepen dat het er wel degelijk op aan komt ‘hoe hij leeft’. De bijbelse boodschap is en blijft ‘ethisch’, d.w.z. is en bevat een ‘ethos’ een mededeling van hoe je mag/moet leven. Voortdurend klinkt daar de oproep om het leven dat God geeft te leven en te beleven, conform de intentie van de Gever. Alléén dan zul je het leven ‘behouden’, nú en tot in eeuwigheid. Het appèl van ‘Conques’ om  je manier van leven kritisch te onderzoeken en ‘grondig te veranderen’ is en blijft integraal onderdeel van het evangelie. Daarom kijken we eens even achter beide deuren..

Een blik achter de deur van de hemel

Trouwens:  als je het timpaan van laatste oordeel van Conques wat langer beziet en je niet alleen fixeert op die monsterachtige chaos rechts (d.w.z. links van Christus, die als rechter in het midden troont), dan begin je ook heel andere dingen te zien. In de hemel in het bovenste deel: de obligate koningen en abten uit de ontstaantsgeschiedenis van Conques. Fascinerender is de groep rechts (voor de kijker links) onderaan. Dat is direct achter de deur met de vriendelijke engel: Wie zijn dat eigenlijk? Centraal zit aartsvader Abraham met in zijn schoot twee kinderen (Izaak èn Ismaël: dat zou bijzonder zijn! Ik vermoed echter dat het gewoon twee zielen zijn... 'en allen die geloven zijn Abrahams nageslacht'). Ziet u hoe fraai de oude man beiden samenhoudt. Wilt u de anderen ook benoemen, feel free: maar dan zul je hun plaats in het geheel en vooral de attributen die ze bij zich hebben moeten kunnen duiden. Hulp nodig? Als u Frans kunt lezen: https://www.art-roman-conques.fr/parcours3.html

Relatief veel vrouwen ook. De hoofdbedekkingen zijn vorstelijk. Met kruiken (de Maria's bij het graf) of is het een fakkel bij de uiterst linkse (dan de wijze maagden). Het mag allemaal. Leve de polysemie! En: niemand heeft het opgeschreven. Dus alles wat u leest is een -hopelijk educated - guess. In elk geval: Samen openen zij het Evangelieboek. Mooi. En hoe kan het anders bij een kerk die de naam draagt van een meisje, dat als 13-jarige in 303 te Agen verbrand werd omdat zij haar geloof niet wenste af te zweren. In de kerk werden haar relikwieën in het koor vereerd. Zij zat daar met goud en edelsteen versierd op een troon. Dat is bedenkelijk, zeg je als protestant, maar op het timpaan worden de puntjes op de “i” gezet en de juiste verhoudingen hersteld: Ste Foy komt van haar troon en knielt voor de uitgestoken hand van Christus, haar Heer... (en pleit voor allen die haar vereren, zou een roomskatholiek natuurlijk kunnen toevoegen): linksboven.

Een blik achter de hellepoort

Ja, bij nog nadere beschouwing ga je ook de  chaos en kwellingen aan de rechterzijde van het timpaan anders bezien. De scriptschrijver van het timpaan van Conques is m.n. aan die zijde heel concreet geweest. Het gaat hem niet om een algemeen dreigen met ‘hel en verdoemenis’, neen het gaat hem om gerechtigheid, in de betekenis van herstel van wat kapot gemaakt is, rechtzetting van wat scheef is gegroeid. Zo zien we van links naar rechts - volgens mij, anderen denken er anders over - hoe "hoogmoed voor de val" komt (= de voorover tuimelende ridder in zijn maliënkolder), hoe de overspelige met z'n minnares (naakte vrouw) en aan de andere kant van satan daar wordt de grootkapitalist opgehangen (z'n uitpuilende geldbuidel nog om z'n nek), en meteen daarnaast/daaronder dat moet haast de laster of de leugen zijn, wiens tong wordt uitgerukt etc...

Anderen zien ook nog een valse munter (d.w.z. een oneerlijke geldweger en geldwisselaar) ten prooi vallen aan het vuur. En ketters (hoe kan het anders in een streek en een tijd waar de ketterij zijn naam heeft gekregen ('Katharen'), maar veel opvallender is dat óók daar een koningskroon zichtbaar is, die wordt afgerukt door een machtsgeil monster, die wel knielt, maar meteen zijn grimmige kaken in het ontkroonde hoofd zet.

Ja, het lijkt wel of zelfs het dierenrijk zijn revanche krijgt: rechtsboven het onderste tafereel wordt een stroper geroosterd door een haas (of is dit tafereel toch eerder symbolisch te verstaan? Ik vermoed van wel, maar zou het niet weten). Er is zelfs een kenner, die concrete namen uit de geschiedenis van Conques op verschillende figuren en gebeurtenissen te plakken, waarmee de schildering van ‘de hel’ eenzelfde maatschappijkritische functie krijgt als in het ‘Inferno’ bij Dante.

De scheiding die het laatste oordeel aanbrengt heeft in ieder geval dit voor op de scheidslijnen die door onze samenleving lopen, dat ze geschieden zonder aanzien des persoons en doorheen alle rangen en standen. In onze wereld lijken sommigen zich te kunnen onttrekken aan elke vorm van gerechtigheid. In het laatste oordeel zeker niet. De waarschuwing is duidelijk. Van hoog tot laag: let op uw levenswandel! Het doet er wel degelijk toe. Eén is er die alles ziet en ieder recht zal doen.

Christus, de rechtvaardige rechter 

Maar toch wil ik anders eindigen. Zonder overigens een woord terug te nemen van het vorige. Ik wist dat het timpaan van Conques apocalyptisch was. Zo staat het bekend. Wat mij echter ter plekke het meest trof was de sereniteit van de afbeeldingen aan de rechterhand van de Heer. De angst en terror links was verwacht, maar de rust en vrede rechts was ronduit een verrassing. De fraaie bogen van het hemels Jeruzalem, de heilige Ste. Foy die van haar troon komt en de Heer aanbidt en nog mooier, bijna humoristisch, het lint om de afbeelding heen. Overal zie je engelenooges erover heen piepen, terwijl ze met hun handen de banieren spreiden… Staat er niet geschreven dat de uiteindelijke openbaring van het evangelie zo geweldig is, dat zelfs engelen er graag een blik in zouden willen werpen… (1Petrus 1:12)

Dàt besef draagt eigenlijk het hele timpaan, de hele kerk van Conques in zijn wondermooie romaanse symmetrie. Dit geheim is dan ook het mysterie van de Kerk van Christus van alle tijden en plaatsen, het geheim van het koninkrijk Gods: Het is een plek licht onder het kruis van Christus. De donkere tinten van de hel: Welbeschouwd is het niet meer of minder dan de slagschaduw die de daadwerkelijk loochening en lastering van het kruis over het leven werpt. Het zal dan ook wel niet toevallig zijn dat het kruis als ‘opschrift’ boven het hele tafereel gesteld is, gedragen door twee engelen verschijnt het tussen zon, maan en vallende sterren aan de hemel. Daarmee is meteen de tekst gegeven, vanwaaruit de scriptschrijver van Conques blijkbaar aan het werk is gegaan: Mattheüs 24, 29-31. Het hele laatste oordeel van Conques moet gelezen worden in het teken van het kruis van Christus. Dat lijkt mij inderdaad een juiste en bijbelse leeswijze.

Op deze pagina kunt u inzoomen à volonté:

http://facultysites.vassar.edu/antallon/zoomify/Conques_Tympanum.html

ds. Dick Wursten (na-zomer 2001)

visueel uitgebreid en opgefrist, januari 2008

als u nog preciezer alles wilt weten: https://www.art-roman-conques.fr/parcours3.html