T.S. Eliot: van
Hollow men tot
Ash-Wednesday
vervolg van
deel I :
The Journey of the Magi door The
Waste Land
teksten geschreven voor en
uitgesproken tijdens een concert met
triosonates
(deel
2)
van Willem Ceuleers.
Dit concert vond plaats
op 26 maart
2006 in de Protestantse Kerk van
Antwerpen-Oost.
Wat komt er nadat
je hebt moeten vast stellen dat je leven zich afspeelt in “The waste
land”, het barre land… woest en ledig. Niet zo simpel.
De diagnose van
de kwaal is wel belangrijk, maar staat niet gelijk aan de genezing…
Eliot klaagt over
gebrek aan inspiratie. Hij komt niet meer tot een groot gedicht. Enkel
flarden. Scherp en
aangrijpend is dit zoeken, naar invulling, zingeving, een weg…
verwoord in het gedicht dat dan rond 1925 klaar is (een samengesteld geheel
uit flarden): The hollow men… de lege mensen, de
voze mens…
The Hollow Men
We are the hollow men
We are the stuffed men
Leaning together
Headpiece filled with straw. Alas!
Wij zijn de voze
mensen
De opgezette
mensen
We houden elkaar
recht
Stropoppen, leeghoofden…
gekwetter,
geklets, gebabbel, gejengel genoeg…
maar
steekhoudende woorden ? voor een leven in ‘the Waste Land’ ?
Neen.
De ondertitel van
dit gedicht is veelzeggend "Mistah Kurtz - he dead"
Dat is een citaat
uit 'Heart of Darkness' van Joseph Conrad…
Dit verhaal is
bij de meesten bekend in de vorm van de film 'Apocalypse Now', waarin Francis
Ford Coppola het verhaal verplaatst van donker Afrika in de negentiende eeuw
naar Vietnam in de twintigste eeuw… de reis naar het hart van de duisternis…
de hel… op zoek naar Mr. Kurtz.
The horror,
the horror… zijn daar de laatste woorden van Mr. Kurtz, Marlon
Brando, die in de film overigens dit gedicht voorleest…
The horror, zo
gruwelijk, dat de getuige er eigenlijk niet van getuigen kan…
Voor Eliot is dit
de verwoording van zowel een eigen levenservaring als een algemene menselijke
bepaaldheid… nl… dat als je eens bent afgedaald in het hart van de duisternis,
in de hel… dat dan het gewone leven niet werkelijk
meer lijkt…,
z’n zijnskracht,
inhoud, grond verloren lijkt te hebben…
het lukt niet meer…
Maar helemaal
hopeloos en cynisch is het gedicht niet… Aan het eind klinken er flarden…
woorden van de
andere kant… ook typografisch… flushed right… Flarden uit het Gebed des
HEREN, For thine is the kingdom…
en Life is very
long (contra: 'ars longa vita brevis'?). In het voorlaatste couplet
probeert hij de oogst 'van rechts' binnen te halen, maar dat lukt niet. De
zinnen breken af.
Tussen de
idealiteit
En de realiteit
Tussen de droom
En de daad
Valt de schaduw
Want van U is het
Koninkrijk
Tussen de
conceptie
En de creatie
Tussen de emotie
En de reactie
Valt de Schaduw
Het leven is heel
lang
[...]
Want van U
Het leven is
Want van U
De stem
stokt…, de zinnen breken af, woorden dringen niet door…
De leegte is te
diep, de duisternis te zwaar…
Er komt niets meer..
This is the way the world ends
This is the way the world ends
This is the way the world ends
Not with a bang but a whimper.
Niet met een
knal, maar met gejengel, gedrens (kindergeluiden vanuit de verte:
dat is de betekenis van 'whimper')
Het lukt niet
erg. Dat is wel duidelijk…
Tot Eliot er zelf
resoluut een kruis over maakt…
over dit
leven, deze duisternis.
Het tot verleden
tijd verklaart en besluit in het heden te leven… be-amend wat er is, hoe rot
het misschien ook is.
Het kruis dat hij
erover maakt is het askruis: AsWoensdag.
De duisternis,
the waste Land is niet weg… maar het verschiet van kleur, krijgt er nieuwe
betekenis bij... Het wordt nu de woestijn.. waar Gods volk doorheen moet op
weg naar het beloofde land, het paradijs..
Het is er nog
niet, Hij is er nog niet, Maar terug naar the Waste Land… hoopt hij nooit meer
te moeten….
Because I do not hope to turn again
Because I do not hope
Because I do not hope to turn
Desiring this man's gift and that man's scope
I no longer strive to strive towards such things
(Why should the agèd eagle stretch its wings?)
Why should I mourn
The vanished power of the usual reign?
Als je al weet
welke je kant je niet
op wilt, dan ben je toch al ergens..
Ash-Wednesday
laat horen wat Eliot van Lancelot Andrewes, die 17de eeuwse dominee
heeft geleerd, een mijmerende quasi-rationele toon – t lijkt wel
filosofie, tamelijk abstract – die echter een grote
emotionaliteit in
toom houdt…
Welke ?
De toetreding tot de Anglicaanse kerk was een weloverwogen
stap, existentieel noodzakelijk: het heeft hem wel bijna al z’n oude vrienden
gekost… Zijn moeder is 1929 overleden, zijn vrouw Vivien Heigh-Wood wordt
steeds manischer, de huwelijkse samenleving met haar ondraaglijk, zijn
overgang naar de … Toch draagt hij juist dit
gedicht aan haar op:
To
my wife..
Dit te beseffen
is essentieel voor het verstaan van Eliots gedichten.
Bij de publicatie schrijft Eliot aan zijn mentor, Reverend,
Mr. Stead:
Tussen de gebruikelijke poëzie en het “stichtelijke
vers” ligt een bijzonder belangrijk terrein dat nog bijna niet verkend is
door de moderne dichters – de ervaring van iemand op zoek naar God, van iemand
die aan zichzelf zijn intensere menselijke gevoelens tracht te verklaren in
bewoordingen die overeenkomen met het godsdienstig perspectie.
Ik heb iets dergelijks voor het eerst trachten te doen in
‘Ash-Wednesday’…
Ash-Wednesday
bestaat uit 6 zangen
en de eerste schetst de contouren van wat Eliot in
de crisis van zijn bekering langzaam is gaan ontwaren…
Eerst nog vaag,
onbereikbaar…
Zang 1 begint met
de resignatie van de ‘oude adelaar’… die niet meer weet waartoe zijn vleugels
zouden kunnen dienen, een beetje stoïcijnse berusting.. de mens … die het allemaal
al gezien heeft.: renounce…
Maar die – als
die dan niet voorhanden is – dan maar besluit om zelf ‘een reden van vreugde’
te scheppen.. rejoice…
Hoe zinloos ook,
terugkeer tot het vreugdeloze bestaan in the Waste Land is uitgesloten..
En als hij dan
tot rust komt dan welt er aan het einde van deze eerste zang als vanzelf een
gebed op… woorden uit de traditie van de kerk worden sterker…
Ash-Wednesday
wordt het verootmoedigingsgebed… de biecht voor God aan het begin van zijn
boetedoening = boeten = herstellen.
En verrassend: de
priester, zijn geestelijke leidsman is … een vrouw
Die zal hem in de
loop van het gedicht ook verder leiden… tot de top van de
louteringsberg…
Wat Beatrice was
voor Dante, zal deze ‘Vrouwe’ zijn voor Eliot. ..
Ash-Wednesday
I
Because I do
not hope to turn again
Because I do not hope
Because I do not hope to turn
Desiring this man's gift and that man's scope
I no longer strive to strive towards such things
(Why should the agèd eagle stretch its wings?)
Why should I mourn
The vanished power of the usual reign?
Omdat ik niet
hoop dat ik zal kennen
De twijfelglorie
van het vaststaand uur
Omdat ik niet
denk
Omdat ik weet dat
ik niet zal kennen
De ene ware macht
die op den duur moet slinken
Omdat ik niet kan
drinken
Waar bomen
bloeien en bronnen vloeien, want ook daar is niets
Because I know that time is always time
And place is always and only place
And what is actual is actual only for one time
And only for one place
I rejoice that things are as they are and
I renounce the blessèd face
And renounce the voice
Because I cannot hope to turn again
Consequently I rejoice, having to construct something
Upon which to rejoice
And pray to God to have mercy upon us
And I pray that I may forget
These matters that with myself I too much discuss
Too much explain
Because I do not hope to turn again
Let these words answer
For what is done, not to be done again
May the judgement not be too heavy upon us.
Omdat deze
vleugels geen vleugels meer zijn die dragen
Maar louter
slagen in de lucht
Lucht die nu
uiterst droog is en klein
Kleiner en droger
dan de wil
Teach us to care and not to care
Teach us to sit still.
Pray for us sinners now and at the hour of our death
Pray for us now and at the hour of our death.
Eliots poëzie heeft veel van een puzzle. Als je je inspant
inspant is ze zelfs qua beelden helemaal te ontraadselen. Als je je
klassiekers uit de wereldliteratuur: Ezechiël (tweede zang: dorre
doodsbeenderen), Dante, het book of Common Prayer, de Psalmen van David… dan
kom je ver.
Vol tekstverwijzingen naar buiten dus (weet u nog: je
voluit plaatsen in de
traditie is het begin van alle creativiteit) maar
ook intern… En alles loopt door elkaar, bewust ! Want – remember – in deze
poëzie gaat het om universele menselijke gevoelens, die per definitie niet in
eenvoudige simpele woorden of beelden te vangen zijn..
Okay, de metaforen worden meer en meer religieus, maar
hoeven daardoor nog niet onherkenbaar voor anderen…
In de zesde zang
komen veel thema’s uit de eerdere, m.n. de eerste zang terug, letterlijk zelfs
– lijkt het – maar welbeschouwd toch anders, veranderd
door de gang van het
gedicht zelf…,
Er is sprake van
een meervoudige droom en ‘the Lady’ speelt een
hoofdrol, maar ze heeft vele gestalten: sister, mother, zelfs holy mother,
maar ook heidens: spirit of the fountain, of the sea..
Aards verlangen
en eeuwigheidsverlangen gaan hand in hand, de eros is dubbelgericht, net als
in Plato’s symposion.
Het licht dat
richting geeft blijft ‘dubbellicht’ = twilight… between birth and dying
(Herinner u de
Journey of the Magi en Dante !)
In elk geval
ervaart de oude arend van de eerste zang dat zijn vleugels geenszins verlamd
zijn en dat ook hij nog vliegen kan…
Vliegen wil.
De stoïcijnse
resignatie van de eerste zang is er nog, maar vreemd… doordat ze nu geplaatst
wordt temidden van de symbolen van de dood: de rotsen en de kerkhofbomen
(taxus): yew tree… wordt ze intenser…en verliest ze haar stoïcijns
karakter..
Het gedicht
eindigt met een laatste smeekbede tot de geliefde Lady, sister,
holy mother,
spirit of the fountain… geestelijk.
Religieus ?
Christelijk ? … de taal is dat beslist, maar de emoties – zo houdt hij vol
zijn universeel…
De Lady is
leidsvrouw, muze, inspiratie… en nog veel meer.. tegelijk.
Zo bont als het
leven zelf..
Ash-Wednesday
VI
Although I do not hope to turn again
Although I do not hope
Although I do not hope to turn
Wavering between the profit and the loss
In this brief transit where the dreams cross
The dream-crossed twilight between birth and dying
(Bless me father) though I do not wish to wish these things
From the wide window toward the granite shore
The white sails still fly seaward, seaward flying
Unbroken wings
En het verloren
hart verstijft en jubelt mee
Over verloren
seringen en stemmen van de zee
En de zwakke
geest wordt opstandig en snakt
Naar de zeelucht
die verdween, de ranonkel geknakt
Wordt opstandig
en wenst weer hier
De roep van de
patrijs en de vlucht van de pluvier
En het blinde oog
brengt voort
De lege vormen in
de ivoren poort
En de reuk
vernieuwt de zilte geur van de zandige aarde
This is the time of tension between dying and birth
The place of solitude where three dreams cross
Between blue rocks
But when the voices shaken from the yew-tree drift away
Let the other yew be shaken and reply.
Blessèd sister, holy mother, spirit of the fountain, spirit
of the garden,
Suffer us not to mock ourselves with falsehood
Teach us to care and not to care
Teach us to sit still
Even among these rocks,
Our peace in His will
And even among these rocks
Sister, mother
And spirit of the river, spirit of the sea,
Suffer me not to be separated.
And let my cry come unto Thee.
[Nederlandse vertaling: Michel van der Plas]
© Dick Wursten, maart 2006
|
