Junia of Junias:

gender-neutraal vertalen, forget it ! 

In Romeinen 16 doet Paulus de groeten aan een heel aantal mannen en vrouwen. Er zitten bekenden onder, maar velen kennen we enkel van deze ene groet. Een verhaal apart onder deze gegroeten is Junia(s), die wordt genoemd in Romeinen 16:7. Afhankelijk van de bijbelvertaling die men raadpleegt gaat het hier over een vrouw of een man. Een eenvoudig historisch onderzoek naar de genderbepaling van deze ene bijbelse persoon toont beter dan veel andere vertogen aan dat bijbelvertalen geen objectieve aangelegenheid is, maar altijd cultuurbepaald is èn dus ook nooit zonder bijbedoelingen is (ulterior motive), bewust, maar vaker nog onbewust. Voordat u denkt dat u weer zo’n would-be feministisch, politiek correct, artikel gaat lezen, mag ik u alvast laten weten dat het mes aan twee kanten snijdt…

• Achtergrondinfo

  • Junias vs. Junia

  • Waar komt dat verschil vandaan

  • een verhelderende vergelijking: Marja vs. Marjas

  • een vrouw of een man, wat maakt het uit ? Veel: er is apostelschap in het spel

• Evaluatie van de vertaalkeuzes

• Grieks-sprekende kerk (en de traditie van de 70 apostelen)

• Tekstkritische gegevens: oude tekstgetuigen, Erasmus, Nestle-Aland

• Toemaatje: kerkhistorische exegese

  • Abelard

  • Chrysostomus 

Rom 16:7 in vijf vertalingen:

• HERZIENE STATENVERTALING (2011):
  Groet Andronicus en Junias, mijn familieleden en mijn medegevangenen, die in aanzien zijn bij de apostelen, die al eerder dan ik in Christus waren.

• NBG (1951):
  Groet Andronikus en Junias, mijn stamgenoten en medegevangenen, mannen onder de apostelen in aanzien, die reeds voor mij in Christus geweest zijn.

• WILLIBRORDVERTALING (1975):
  Groet Andronikus en Junias, mijn landgenoten en medegevangenen, mannen van aanzien onder de apostelen die al eerder christenen waren dan ik. 

• HERZIENE WILLIBRORDVERTALING (1995):
  Groet Andronikus en Junia, mijn landgenoten en medegevangenen, mensen van aanzien onder de apostelen, die al eerder dan ik in Christus waren. 

• NBV (2004):
  Groet Andronikus en Junia, mijn volksgenoten die met mij in de gevangenis hebben gezeten, die als apostelen veel aanzien genieten en die eerder dan ik één met Christus zijn geworden.

Achtergrondinfo

Junias vs. Junia

Oudere vertalingen, zoals de NBG 1951 en de (Herziene) Statenvertaling, hebben niet ‘Junia’, maar ‘Junias’, wat net als Andronikus een mannennaam is (of in elk geval: zou kunnen zijn). Nieuwere vertalingen zoals de herziene Willibrordvertaling (1995) en de NBV (2004) hebben niet ‘Junias’ maar ‘Junia’, wat zonder enige twijfel een vrouwennaam is.

Waar komt dat verschil vandaan?

Dit heeft te maken met het Griekse origineel. Daar staat ‘Iounian’, een accusativus. Afhankelijk van de accenten die men hier bijvoegt (en die in de originele tekst niet staan, want de oudste manuscripten en codexen zijn met hoofdletters geschreven; hier houdt dus de vertaling al op vertaling te zijn en wordt uitleg) is de oorspronkelijke naam Junia of Junias.

Is de keuze dan om het even? Niet helemaal.

De eerste naam, Junia, is een veel voorkomende vrouwennaam in de Romeinse wereld. Alleen al in Rome heeft men zo’n 250 inscripties gevonden verwijzend naar vrouwen met de naam Junia. De naam is vaak verbonden met vrijgelaten slavinnen, die in dienst zijn geweest van het huis van de ‘Junii’ (een belangrijke Romeinse familie).  

De tweede naam, Junias, is een naam die men in de ons bekende Griekse en Latijnse literatuur tevergeefs heeft gezocht. De suggestie van velen die voor deze naam kiezen is dan dat het om een contractie (verkorte vorm van een langere naam) zou kunnen gaan, nl. van Junianus. Deze naam komt wel voor en de idee klinkt plausibel (tegenwerping: de contractie van Junianus zou niet Junias, maar Junas zijn; zoals Lucianus > Lucas). Maar zelfs als we deze contractie zouden accepteren, dan verandert dat nog niets aan het feit, dat de naam Junias niet voorkomt in de toenmalige literatuur. Van de twee mogelijkheden is dit dus de minst voor de hand liggende en het lijkt dus het meest waarschijnlijk dat het hier gaat om ‘Junia’, een vrouw, hoewel absolute zekerheid op dit punt nooit mogelijk zal zijn.

De gedachte dat Andronikus en Junia een koppel waren (zoals Prisca en Aquila) ligt voor de hand, maar kan evenmin bewezen worden. Nog één filologische opmerking: de introductie van het woord ‘mannen’ in de vertaling van het voegwoord (NBG51 en Willibrord75) heeft geen taalkundige of grammaticale grond. Het gaat in het Grieks om een terugverwijzing naar Junia en Andronikus, en zoals in vele andere talen gebruikt het Grieks dan een mannelijk voegwoord of een participium met mannelijke uitgang, ook als één van de bedoelden een vrouw is. De vertaler is hier dus eenduidiger dan het origineel.

Een verhelderende vergelijking ? Marja versus Marjas

Stel dat in het Nederlands we nog een 4de naamvals 'm' zouden hebben, en stel dat de grammatica zou bepalen dat voor uitgangen op 'a' (vrouwelijk) en 'as' (mannelijk) dit hetzelfde resultaat zou opleveren. Dan zou ik als ik de groeten wil overbrengen aan Cornelis en Marja moeten schrijven: "Groet Cornelis en Marjam...". Een non-native speaker zou - grammaticaal terecht - kunnen denken dat ik niet Marja, maar Marjas zou willen groeten. Als geboren en getogen Nederlandssprekende kan ik dat niet bedenken, omdat voor mij Marjas een niet bestaande naam is. Mutatis mutandis geldt dit ook voor Junias.

Junia of Junias, een vrouw of een man, wat maakt het uit?

Toch wel iets. Als er in de Bijbel vol respect over een vrouw gesproken wordt – en dat gebeurt hier als het Junia is – dan moeten wij die vrouw niet in een vertaling laten verdwijnen. Dat is een kwestie van eerlijkheid en rechtvaardigheid.

Er komt echter nog iets bij kijken. In het tweede deel van deze zin komen beiden namelijk in de kring van de apostelen terecht. Junia wordt daar samen met Andronikus als gelovigen van het eerste uur, geprezen. In de NBV worden zij beiden zonder enig voorbehoud tot ‘apostelen’ gepromoveerd. ‘Andronikus en Junia […] die als apostelen veel aanzien genieten’.

Was in de vorige alinea NBG1951 te stellig in haar identificatie van de beiden als mannen, nu gaat de NBV op haar beurt ook onzorgvuldig te werk en wil eenduidiger zijn dan het origineel. Het Grieks idioom laat in het midden hoe de verhouding tussen Andronikus en Junia en de apostelen is. Zij zijn “aanzienlijken onder de apostelen”.

Grammaticaal kan dat gelezen worden alsof ze apostelen zijn (“onder de apostelen zijn zij aanzienlijken”), maar evengoed kan dat geïnterpreteerd worden in die zin dat ze door de apostelen bijzonder gewaardeerd worden (“zij zijn in aanzien bij de apostelen”). De Herziene Statenvertaling heeft in haar letterlijkheid de ambiguïteit van het origineel behouden. Een verdere taalkundige analyse kan hier geen uitsluitsel geven.

Het enige waar nog iets over te zeggen zou zijn en dat zijdelings van belang is, is het begrip ‘apostelen’. Onder invloed van de traditie zijn wij geneigd om hierin een afgebakende groep te zien: nl. de Twaalven. Wie wel eens geprobeerd heeft die 12 precies aan te duiden, merkt dat het wringt, maar à la…. Paulus dacht er in elk geval anders over: hij claimt bijv. nadrukkelijk ook het apostelschap voor zichzelf. En elders lezen we dat Barnabas, Silas, en Timoteüs ook apostelen genoemd worden. De schrijver van de Hebreeënbrief noemt zelfs Jezus een apostel. Natuurlijk kan dat verklaard worden door te verwijzen naar de betekenis van dat woord: uitgezondene. De relevantie van dit alles is dat dit betekent dat het wel eens anachronistisch zou kunnen zijn om bij ‘de apostelen’ in de Romeinenbrief enkel aan die welomlijnde groep van de Twaalven te denken. Het lijkt meer in de lijn van Paulus om hier te denken aan een groep van bevoorrechte eerste getuigen van de Opgestane, voor wie de verschijning van de Opgestane levensbepalend heeft gewerkt: Sinds ze Hem gezien hebben zijn ze andere mensen. Paulus spreekt in zijn CV van ‘verschenen aan Kefas, aan de 12-en , dan aan 500 tegelijk, dan aan Jakobus (apart), daarna aan al de apostelen (wie zijn dat dan?) en “het allerlaatst is Hij ook aan mij verschenen, als aan een ontijdig geborene.” (1 Kor 15,5v).

Evaluatie

Als ik nu mijn oordeel vel (subjectief, maar informed) over de moderne vertalingen, dan vallen die eigenlijk allemaal door de mand als ‘biased’, bevooroordeeld en soms gewoon manipulatief. 

• NBG1951 en Willibrord75 stammen duidelijk uit een tijd dat de kerkelijke machthebbers (hetzij synodaal, hetzij pontificaal) de vertaling van de Bijbel gebruikten om bepaalde vragen – die toentertijd dus speelden, want anders had dat niet gehoeven – sub limine te houden, d.w.z. als het even kan te vermijden. Wie zou er ooit denken bij het lezen van Romeinen 16:7 dat vrouwen en vooraanstaande positie zouden kunnen innemen in de kerk (los van het apostelambt) ? Niemand, want er komt geen vrouw voor in deze tekst.[1] Circumstantial evidence ter staving van deze uitspraak ligt in de systematische low profile vertaling van de functiebeschrijvingen van de eerste vrouw die Paulus in Romeinen 16 zijn respectvolle groeten overbrengt: Phebe, ‘diakonos’ en ‘prostasis’. De vertalingen die u leest zijn dus niet fout, maar als ze systematisch zo laag mogelijk zijn als het vrouwen betreft (en te hoog, ‘functie-aanduidend’, ambtelijk als het mannen betreft...), dan is enige argwaan op z’n plaast. Een vertaling mag niet te weinig suggereren.[2]
   

• Omgekeerd wringt daar het schoentje bij Willibrord95 en NBV2004. Junia is een vrouw. Meest voor de hand liggend, dus acceptabele keuze. Door echter zo kort door de bocht Junia en Andronikus tot vooraanstaande apostelen te maken, verraden ook deze vertalingen hun kerkelijke Sitz im Leben. Zij willen de vrouwen graag rechtdoen, misschien zelfs wel uit plaatsbekledende schaamte voor hun collega’s van vroeger. Schuld is echter zelden een goede raadgever. Er zou niets verloren zijn geweest in taalkundig opzicht als ze hier in het laatste zinsdeel de dubbelduidigheid van het origineel hadden behouden. Te duidelijk willen zijn is ook een typische verleiding voor een vertaler, terwijl meerduidigheid nu juist zo karakteristiek is voor het lezen van bijna elke tekst. En zelfs als de Grieks-kundigen suggereren dat de zinsconstructie bijna altijd duidt op een inclusieve betekenis, dan nog is het feit dat er aan getwijfeld kan worden (1 voorbeeld is genoeg) mijns inziens voldoende reden om in de vertaling niet te expliciet te willen zijn. Een vertaling mag niet teveel suggereren.
   

• De Herziene Statenvertaling is zoals te verwachten viel: vlees noch vis.[3]

De Grieks-orthodoxe traditie

Aan de Grieks-sprekende kerk is heel deze discussie voorbij gegaan. Zij lazen het Griekse origineel en hebben als vanzelfsprekend ‘Junia’ gelezen en aan een vrouw gedacht (bijv. Chrysostomus - voor het citaat zie onder). zie ook de vergelijking hierboven  Zij had en heeft samen met Andronikus op de orthodoxe feestkalender haar eigen feestdag: 17 mei. Dan wordt hun beider uitzonderlijke vroomheid in herinnering geroepen. Zij hoorden bij de allereerste christenen en hebben geleden om Christus’ wil. Dat tekent hen en dwingt respect af, voor de vrouw zo goed als de man. In de Griekse traditie vindt men het ook geen punt dat ze dan 'apostel' wordt genoemd, omdat in de Oosterse altijd (en in de Westerse kerk tot ver in de Middeleeuwen!) een bredere definitie van dit begrip in zwang is geweest. Men kent daar een uitgebreide traditie van 'de zeventig apostelen', gebaseerd op de uitzending van 70 (72 volgens een andere teksttraditie) volgelingen door Jezus zoals beschreven in het evangelie van Lukas (h. 10). Zoals altijd heeft men later geprobeerd die 70 te identificeren. Hiervoor gebruikte men de namen uit Handelingen en Brieven. Typisch is dat de circulerende lijsten niet met elkaar kloppen (hetzelfde probleem heb je zelfs al als je de Twaalf Apostelen precies wilt aanduiden). NB: op deze lijsten komt geen vrouw voor (geen Junia, geen Maria Magdalena, geen Prisca), maar - in dit verband van belang: op die lijst komt ook nooit een Junias voor.

Voor native speakers is de  accusatief blijkbaar echt wel eenduidig vrouwelijk, met of zonder accenten. De enige die in na-bijbelse tijd Junias vernoemt is Epiphanius, een vierde eeuwse bisschop (ong. een tijdgenoot van Chrysostomus). Zijn lijst van discipelen is echter even betrouwbaar als elke andere lijst, d.w.z. niet bruikbaar. Het feit dat hij van Prisca iets verder op ook een man maakt (Priscas) en een bisschopszetel toewijst zou toch tot enige voorzichtigheid moeten leiden (wie a zegt moet ook b zeggen: Als Epiphanius betrouwbaar is, dan is meneer Junias bisschop van Pamea, en mevrouw Prisca bisschop van Colophon geweest.) Voor de nieuwkomers: Prisca (elders Priscilla genoemd) was gehuwd met Aquila en ook zij heeft nogal wat last gehad van de vele eeuwen culturele en kerkelijke misogynie. De lijsten die in omloop zijn gaan zogezegd terug tot in de 3e eeuw, begin 4e. Vaak worden Hippolytus van Rome en Dorotheus van Tyres genoemd als bron. Beide lijsten zijn zo goed als zeker van later fabrikaat en de auteursnamen worden tegenwoordig meestal van het voorvoegsel 'Pseudo-..' voorzien. Dat Eusebius Kerkgeschiedenis (boek I, 12) meldt "dat hij geen weet heef van enige lijst (catalogus, in het Grieks) als het de 70 betreft" is toch wel veelzeggend. Hij blinkt overigens uit in nuchterheid als hij vervolgens zelf op zoek gaat in de Bijbel naar mogelijke apostelen, niet begrepen in de twaalven: hij komt niet verder dan een handvol en relativeert de vraag dan met een verwijzing naar Paulus die het begrip tamelijk losjes lijkt te gebruiken in zijn Curriculum Vitae (z.b.)

Nog wat tekstkritische en uitleghistorische gegevens

De wetenschap zal ons redden? Natuurlijk niet. Wat een domme gedachte ! Alsof wetenschappers geen belangen hebben of bindingen, ook onbewust. Of ze voor versie x of y kiezen, of hs. z verkiezen boven codex a is geen objectieve beslissing, maar altijd een afweging. Ook daar spelen argumenten, zoals boven genoemd een rol. Een bijbelwetenschapper die ‘apostelen’ verstaat als een ambtsaanduiding van 12 mannen (opgelegd door het instituut waar hij voor werkt, maar dat kan ook onbewust, gewoon omdat hij een man is, of altijd gedacht heeft dat, of…..), zal automatisch geneigd zijn om… en vice versa. Verzin ik dit? Nee. De internationale wetenschappelijke commissie die de tekstkritische editie moest uitgeven, bekend staande als Nestlé-Aland in de jaren '70, en die voor de mannelijke accentuering kiest meldt - desgevraagd - dat een vrouwelijke versie onwaarschijnlijk is vanwege de navolgende uitspraak dat ze tot de 'opmerkelijke apostelen' behoorde. Ziet u de cirkelredenering...

Dit zijn de feiten:

Ter herinnering: in de oudste bronnen staan enkel hoofdletter en geen diakritische tekens, noch accenten.

• De oudste bron is een handschrift uit de 3^e eeuw, Papyrus 46. En meteen is er een verrassing: hier staat: IOULIAN, staat hier, de accusativus van Julia, een vrouwsnaam. Bijna iedereen is het erover eens dat dit een verschrijving moet zijn (want in v. 16 komt ook een Julia voor). Nochtans is het wel een interessante verschrijving, want het bevestigt het vrouw-zijn van deze collega van Paulus. Dat deze traditie niet beperkt is tot dit ene Griekse manuscript moge blijken uit het feit dat enkele oude Latijnse vertalingen (Itala en de Vulgata, codex Amiatinus, gevolgd door Sixtus in zijn Vulgaat-editie) ook ‘Julia’ lezen.

• Tot aan de 7^e eeuw zijn alle Griekse codexen eensgezind. Ze schrijven ongeaccentueerd: IOUNIAN (dus geen uitsluitsel). In de 7^e eeuw zijn er de eerste met accenten en die schrijven alletwee een accent op de “I”), dus: Junia, een vrouw. De Latijnse teksttraditie biedt enkel enige informatie als er commentaar wordt geleverd bij deze tekst, want de Latijnse accusativus is voor Junias en Junia hetzelfde: Juniam en verder staan er geen accenten. Naar het schijnt wordt de vrouwelijke lezing doorgaans verondersteld (samen met een veralgemening van de term apostelen), tot ong. 1200. Daarna begint de mannelijke interpretatie zich door te zetten. Interessanter is het om te zien wat in de Renaissance gebeurt als het Grieks weer gereanimeerd wordt en Erasmus zijn eerste editie van het NT uitgeeft:

• 1516 (Erasmus: NT): "Iounían", dus Junia (vrouwsnaam). Deze transcriptie blijft ongewijzigd in de eeuwen erna en bepaalt de Engelse vertalingen: Tyndale en King James vermelden Junia. Pas aan het einde van 19^e eeuw, in de Revised Standard Version (1881) verandert Junia van geslacht in het Engelse taalgebied, om vervolgens in de New Revised Standard Version terug in een vrouw te veranderen. In de Duitse en Nederlandse taalgebieden is de man meteen al dominant, de Franse heb ik niet gecheckt, maar ik vermoed mannelijk. Luthers kennis van het Grieks (of waardering van de brontekst) was duidelijk niet van dien aard dat hij zich van erasmus’ editie iets aantrok. Ook Calvijn leest Junias en prijst hem als apostel de hemel in. Beza (??).

• De gezaghebbende uitgave van het NT is die van Kurt Aland, die het werk van Eberhard Nestlé (en zoon) heeft overgenomen. Die editie heet kortweg de Nestlé, of de Nestlé-Aland (NA). De verschillende edities verwerken steeds het nieuwste materiaal in de lopende tekste en het ‘kritisch apparaat’ met de belangrijkste varianten.

  • 1898 Nestlé 01: "Iounían", dus Junia (vrouwsnaam). Dit blijft zo tot Nestlé 13 (1927). Eberhard is overleden. En de volgende editie wordt voorbereid door zijn zoon. En zie:

  • 1930 Nestlé 14: "Iouniãn", dus Junias (mansnaam). Dit blijft zo tot NA27 – 4^e druk.

  • 1998 NA27- 5^e druk: "Iounían", dus Junia (vrouwsnaam)

  •  .. NA28 ongewijzigd...

  Het meest verbazingwekkende (en verontrustende) in heel dit proces is dat geen van beide veranderingen wordt ‘verklaard’. Enkel "Joulian" wordt vermeldt (logisch, want een oud ms). Maar bij een wijziging waarbij de persoon in de tekst van geslacht verandert, zou je toch een 'explanatio' verwachten, of in het minst de opsomming in het kritisch apparaat van de verschillende tekstgetuigen. Ik vond in de edities die ik bezit (NA25 en NA26) in NA 25 nog de vermelding van de vrouwelijke variant met de verwijzing naar WHT (Westcott-Hort-Tischendorf, de laat 19e eeuwse voorgangers), maar dat spoor was in NA26 dan ook nog eens gewist. Vreemd. Omgekeerd las ik dat de geslachtswijziging in NA27/28 ook niet in het kritisch apparaat wordt gesubstantieerd, dit heb ik echer niet zelf kunnen controleren, aangezien enkel de lopende tekst onine staat.

   

  Wel heb ik deze toelichting uit 1993 (Bruce Metzger) bij de editie die toen uitkwam van de Griekse tekst van United Bible Socities (UBS):

   

  

   

   

   

   

   

   

   

   

   

   

   

   

   

   

  Toemaatje: kerkhistorische exegese

  • Uit Petrus Abelardus: Commentaria in Epistolam Pauli ad Romanos.[ad 16:7] :

  SALUTATE ANDRONICUM ET IUNIAM, COGNATOS, ET CONCAPTIVOS MEOS: QUI SUNT NOBILES IN APOSTOLIS, QUI ET ANTE ME FUERUNT IN CHRISTO. - COGNATOS. Ambrosius:  Et iuxta carnem et secundum Spiritum. - CONCAPTIVOS. Haymo:  Isti sunt exsules effecti propriae sedis ob gratiam Dei sicut et Paulus.  - IN APOSTOLIS, id est inter praedicatores. Videtur hoc loco etiam feminam apostolicam dicere, nisi forsan istud QUI ad Andronicum tantum et supradictos viros violenter referamus.

  - IN CHRISTO, id est in fide Christi.

  Deze uitleg is grappig: Abelard interpreteert Juniam als een vrouwsnaam en meent ook dat zij apostel wordt genoemd. Tegelijk trekt hij alles in twijfel door toe te voegen…: of misschien wil Paulus deze zin laten terugslaan op Andronicus samen met de andere mannen die bovengenoemd zijn. Weinig voor de handliggend, maar toch wel getuigend van probleembewustzijn.

  • Sterker is Chrysostomus die in een preek, in niet mis te verstane bewoordingen, Junia de hemel in prijst. Hij leest als Griek onbevangen zijn brontekst en verstaat de tekst zoals de NBV ‘m vertaalt: het gaat over een vrouw en ze wordt een apostel genoemd. Dit is zijn homiletisch excurs, een encomium (lofrede) noemt hij dit vers: “En inderdaad, om apostel genoemd te worden is al geweldig. Maar om onder hen ‘aanzienlijk’ te zijn, bedenk toch eens wat een prachtig encomium dit is! En ze zijn zo aanzienlijk om wat ze gedaan hebben, wat ze bereikt hebben. Oh, hoe groot is de toewijding (filosofia staat er in het Grieks) van deze vrouw, dat ze waardig wordt geacht apostel genoemd te worden! Maar de apostel vindt dit nog niet voldoende en hij voegt nog een ander encomium toe, en zegt: “Zij die reeds in Christus waren, vóór mij.”[4]

   

  
   

  ---

  [1] H.M. Matter in “bijbel met kanttekeningen” (bij NBG 1951) geeft wel een aantekening over ‘joden’, ‘gevangenschap’ en ‘bredere gebruik van het woord apostelen’, maar dat er ook ‘Junia’ gelezen zou kunnen worden: niets. Vgl. nog 1955 (herdr 1961): O. Michel, Kritisch Exegetischer Kommentar (KEK), Der Brief an die Römer, t.a.p. (p 379) “.. Es schliessen zich in V 7 zwei Volksgenossen an, Andronikus und Junias, der eine also ein Jude mit hellenistischem, der andere mit lateinischen Namen (Junias ist Abkürzung dür Junianus). An eine weibliche Form (Julia oder Junia) ist nicht zu denken." Hoezo, wetenschap? Dan waren de historisch-kritische exegeten van de eerste helft van de 20e eeuw eerlijker:
   

  [2] In Rom.16:1 lezen we: "Ik beveel onze zuster Febe bij u aan, die in dienst staat van de gemeente in Kenchreeën". "Die in dienst staat van" is een nogal vrije vertaling van het woord diakonos, dat diaken of diakones betekent. Febe is niet iemand die hier en daar een beetje helpt of dient (hoe lovenswaardig dat op zich ook is), zij wordt de diakones van een welbepaalde gemeente genoemd. Het woord diakonos duidt in het Nieuwe Testament (bijv. Fil.1:1 en 1 Tim.3:8,12) op een ambt, een zekere positie die men inneemt in de gemeente.

  Nu staat er van Febe in Rom.16:2 ook dat: “ze is velen tot steun geweest”, opnieuw een wat versluierende vertaling voor het Griekse prostatis. Het hieraan verwante werkwoord proïstèmi of proïstamai betekent: leiding geven, zoals in Rom.12:8: "Wie leiding geeft ..." en 1Thess. 5:12. Prostatis betekent `patrones' of `beschermster'. Dus: iemand die in de positie staat, de macht heeft, anderen te beschermen en te helpen. Een te laag register is dus versluierend. Een te hoog of formeel register zou echter ook misleidend kunnen zijn. Vertalen is altijd interpreteren en dus nooit waardeneutraal.

   

  [3] Toemaatje: lakmoestekst:

  “Het boek” (u weet wel) schrijft: “Doe ook de groeten aan Andronicus en Junias, mijn landgenoten, die samen met mij gevangen hebben gezeten. Zij zijn belangrijke apostelen…” Dit is hetzelfde als Luther in 1545: „Grüsset den Andronicum vnd den Junian meine gefreundte, und meine Mitgefangene welche sind berümpte Apostel…“ Nadrukkelijk mannelijk en (want?) zij zijn apostelen. Groot Nieuws voor U (GNB) originele eerste editie – 1972: “De groeten aan Andronkus en Junias, die net als ik Joden zijn en in de gevangenis hebben gezeten. Zij behoren tot de bekendste apostelen en waren al eerder chrsiten dan ik” Mannelijk, en/want apostelen… En wat staat er in de herziene editie (1996)? Letterlijk hetzelfde op één letter na: Junias > Junia…, for the times they are a-changin.

   

  [4] Full text of Chrysostomos’ sermon, explaining Rom. 16:7