O kom, o kom Immanuel (gezang 125)

 

[ Up ] [ Hymnen ] [ Psalm 121 ] [gezang 90] [ Gezang 125 ] [Gezang 141] [gezang 156] [ Gezang 157 ] [ Gezang 170 ] [ Gezang 185 ] [ gezang 186 ] [ Gezang 221 ] [ Gezang 313 ] [ Gezang 429 ]

Veni Emmanuel, zingend op weg naar Kerst

Een lied ontvreemd

 

 

Inleiding - achtergrond

Herziene versie (Willem Barnard, Verzamelde liederen 1986)

Verhaspelde versie (Liedboek 2013)

Eerste versie (Liedboek 1973, gezang 125)

De originele: de zeven O-antifonen

 

In het klooster zingt men al vele eeuwen elke avond ten besluite van het avondgebed (de vespers) de lofzang van Maria: het ‘Magnificat’ Zoals gebruikelijk wordt de hymne ingeleid met een passend gebed, variërend volgens de tijd van het kerkelijk jaar: de zogeheten ‘antifoon’. Hierdoor krijgt eenzelfde gezang elke keer toch net weer een andere kleur. De antifonen van het Magnificat uit de week voor Kerst zijn bijzonder fraai, en dat is logisch want zo vlak voor Kerstmis valt de lofzang van Maria op z’n plaats en kan de verwachting van de gemeente aan die van Maria worden gespiegeld (of omgekeerd, als u dat liever leest). Deze zeven antifonen staan bekend als de ‘grote antifonen’, of de ‘O-antifonen’, omdat elke antifoon begint met de aanroeping van de nieuwgeboren Heer met een andere naam/titel voorafgegaan door de uitroep ‘O’. De zeven messiastitels zijn alle uit oudtestamentische schriftgedeelten afgeleid: Sapientia (wijsheid), Adonai (Heer), Radix Jesse (Wortel van Isai), Clavis David (Sleutel van David), Oriens (Opgang), Rex gentium (Koning der volken), Emmanuel (God-met-ons). [originele tekst in vertaling onderaan deze pagina]

 

In het Liedboek 1973 is een strofische bewerking van deze O-antifonen opgenomen van de hand van Willem Barnard: gezang 125, een lied dat zich – niet in het minst door de mooie melodie – in een redelijke populariteit mag verheugen. Barnard vertaalde een Engels versie van die O-antifonen van de hand van J.M. Neale (1851 opgenomen in The Hymnal Noted van Thomas Helmford (uitgave in twee delen: 1851/1856).  [klik hier voor het Engelse origineel].  De tekst kwam licht gewijzigd (Draw nigh > O come) in Hymns Ancient and Modern (1861) terecht en begon zo zijn wereldwijde triomftocht. Ik dacht altijd dat de suggestie van Helmford dat de melodie zou teruggaan op een echte middeleeuwse melodie een staaltje typisch 19e-eeuwse nostalgie (Oxford Movement) was, maar.... men heeft de melodie inmiddels toch gevonden in een 15de-eeuws manuscript van franciscaanse origine, zij het met een geheel andere tekst: Rituel à l'usage d’une abbaye de femmes, 1490-1510. BNF, Fonds latin 10581. [Dank aan Wim Kloppenburg voor deze correctie/aanvulling]. [klik hier voor een transcriptie]

 

Saillant détail: Barnard was zelf achteraf niet gelukkig met deze strofische versie van de O-antifonen èn zijn bewerking/vetaling ervan. Ter gelegenheid van de uitgave van zijn ‘Verzamelde Liederen’ (1986) heeft hij een nieuwe versie gemaakt. In een uitgebreide voetnoot legt hij verantwoording af, daarbij zijn eigen toelichting in het Compendium aanvullend en corrigerend. Hij meldt hoe hij pas nadat het liedboek was verschenen er achter is gekomen hoe het nou precies zat met die O-antifonen. Hij beklaagde zich dat hij zo slaafs zijn Engelse ‘Vorlage’ was gevolgd. Hierdoor had hij het typische karakter van de O-antifonen geweld aangedaan: Niet alleen waren de zeven titels gecomprimeerd in vijf strofen (en ontbrak er eentje: de 'wijsheid'), maar ook was daardoor de volgorde van de titels omgedraaid. Hij schrijft (Verzamelde liederen, p. 413):

Bij nader inzien leek het mij gewenst de tekst van de latijnse woorden nauwkeuriger te volgen, in de klassieke rangschikking, dus beginnend bij Sapientia en besluitend met Emmanuel. Wel heb ik de inmiddels bekend geworden liedvorm en de melodie gerespecteerd. Deze tekst komt dus, wat mij betreft, in de plaats van lied 125 uit het liedboek voor de kerken. In de hier aangeboden versie is het persistente veni veni (o kom), waarmee elke strofe begon, losgelaten. Ook het wees blij van het keervers heb ik vervangen. Het gaude(te) van de adventszondag moet voor mijn oor met verblijd u worden vertaald, niet met wees blij ! En het bleek mij niet mogelijk aan de latijnse tekst enig recht te laten wedervaren, wanneer elke strofe zou moeten beginnen met dat o kom ! Ik heb dat dan ook naar het refrein verplaatst en het werkwoord ‘verblijden’ (…) in de laatste regel gezet. Het al te ‘blatende’ van het refrein zoals het nu in het liedboek voor de kerken staat is daarmee vermeden.”

Het resultaat hieronder. Ik heb de bron(bijbel)tekst erbij aangegeven. Kunt u ook daarvan de context eens reconstrueren en u verbazen over de bijbelkennis en het bijbelgebruik van degenen die ons zijn voorgegaan in gebed en geloof. Het woordspel (omgekeerd acrostychon) met de beginletters van de zeven messiastitels resulteert in de Latijnse zin Ero cras (morgen zal Ik er zijn), maar dat wist u ongetwijfeld al wel. En indien niet, weet u het nu.

naar “Veni veni Emmanuel”
Herziene versie (Willem Barnard, Verzamelde liederen 1986)

Antifonen van het ‘Magnificat in de vespers van de week voor Kerstmis.

Guillaume van der Graft (ps. Willem Barnard): Verzamelde liederen, nr. 191

melodie: ‘O kom, o kom Immanuel’ (Thomas Helmore, 1854) Liedboek voor de kerken, gezang 125

 

 

17/12   Sapientia [Spreuken 8:1-16]

Op aarde plant het kwaad zich voort,

de waanzin voert het hoogste woord,

het zaad verdort, de oogst wordt schraal,

o wijsheid, daal als vruchtbare taal!

O kom, ja, kom, Emmanuel!

Verblijd uw volk, uw Israël!

 

18/12   Adonai [Deuteronomium 10: 17-21]

Verlichte wolk en lopend vuur,

zo waart gij eens op aarde hier,

die onze Heer en Meester zijt,

zie neer en kom in majesteit!

O kom, ja, kom, Emmanuel!

Verblijd uw volk, uw Israël!

 

19/12   Radix Jesse [Jesaja 11:1-10]

Ja kom, gij wortel Isaï,

verlos ons van de tirannie,

van alle goden dezer eeuw,

o, Herder, sla de boze leeuw!

O kom, ja, kom, Emmanuel!

Verblijd uw volk, uw Israël!

 

20/12   Clavis David [Jesaja 22:20-22]

Ontsluit, gij die de sleutel zijt,

die opendoet en niemand sluit,

het huis van dood en duisternis

waarin uw volk gekluisterd is!

O kom, ja, kom, Emmanuel!

Verblijd uw volk, uw Israël!

 

21/12   Oriens [Maleachi 4:1-3]

Daag op, o grote dageraad,

licht aan, wij zijn ten einde raad,

verjaag de nacht van onze nood

en maak uw toekomst rozerood!

O kom, ja, kom, Emmanuel!

Verblijd uw volk, uw Israël!

 

22/12   Rex Gentium [Jeremia 10:6-7]

Koning der volken, heers alom

en, eerste van de aarde, kom!

Gij hoeksteen, maak ons samen één,

verzamel allen om u heen!

O kom, ja, kom, Emmanuel!

Verblijd uw volk, uw Israël!

 

23/12   Emmanuel [Jesaja 7:14]

Zegen het volk dat vrede wil,

maak Israël gerust en stil,

wees uw belofte, neem ons aan,

Emmanuel, bewijs uw naam!

O kom, ja, kom, Emmanuel!

Verblijd uw volk, uw Israël!

 

 

Hieronder heb ik toch ook nog eens de oude tekst (= gezang 125, bewerking van Helmore's versie). Ik houd wel van dit lied. En: of de nieuwe versie dichterlijk/liederlijk een verbetering is mag u zelf beoordelen, maar ik ben er niet blij mee. De sfeer is eruit en de tekst vloeit niet meer. In de nieuwe versie zitten zelfs enkele verkeerde accenten en het melisme in 1.4 wordt belemmerd door een extra lettergreep (sorry, groot dichter Willem Barnard, maar ik moet het zeggen zoals dat het is). En of 'O kom, ja kom' nu echt een verbetering is in het refrein...?. Maar dit is allemaal nog niets vergeleken met wat ik in 2013 moest ontdekken:

Tot mijn grote verbijstering zag ik dat men in het Liedboek 2013 de vrijheid heeft genomen de regelvolgorde binnen de coupletten van deze nieuwe versie dan ook nog eens te wijzigen... Dat is toch niet te geloven! Regels omdraaien in een gedicht! Men heeft het gedaan om het sleutelwoord altijd in de eerste zin te zetten (couplet 1,2,7). Onvergeeflijk! En lélijk dat het lied daardoor is geworden: De inhoudelijke gedachtengang is doorbroken, regels sluiten niet meer op elkaar aan etc. Ik weet zeker dat Willem Barnard zich omdraait in zijn graf. [vb: In couplet 1 wordt de betekenis bijna tegenovergesteld aan wat de intentie is. Probeer maar: De 4e regel van dit couplet vooraan zetten gevolgd door de 3e, dan de 1e en dan de 2e...:  O wijsheid, daal als vruchtbare taal! | Het zaad verdort, de oogst wordt schraal, | op aarde plant het kwaad zich voort, | de waanzin voert het hoogste woord. Wie krijgt zoiets met goed fatsoen uit z'n strot? Ik niet. Geef mij dan maar gezang 125 (en gewoon oppassen bij 'Weest blij!', d.w.z. niet gaan blaten, zing de 'ij' licht). 


Naar “Veni veni Emmanuel”, Antifonen van het ‘Magnificat in de vespers van de week voor Kerstmis.

Willem Barnard: Liedboek voor de kerken (1973) vs. Verzamelde liederen, nr. 191 (uitg. 1986)

melodie: ‘O come, o come Emmanuel ’ (Thomas Helmore, 1851)

 

 

Liedboek 1973, gezang 125
Zingt Jubilate, lied 121
vertaling van de Engelse vertaling
van J. M. Neale (1851/1861)
1.
O kom, o kom, Immanuel,
verlos uw volk, uw Israel,
herstel het van ellende weer
zodat het looft uw naam, o Heer.
Weest blij, weest blij, o Israel!
Hij is nabij, Immanuel.
2.
O kom, Gij wortel Isai,
verlos ons van de tyrannie,
van alle goden dezer eeuw,
o Herder, sla de boze leeuw!
3.
O kom, o kom, Gij Orient,
en maak uw licht alom bekend;
verjaag de nacht van nood en dood,
wij groeten reeds uw morgenrood.
4.
O kom, Gij sleutel Davids, kom,
en open ons het heiligdom;
dat wij betreden uwe poort,
Jeruzalem, o vredesoord!
5.
O kom, die onze Koning zijt,
in wolk en vuur en majesteit,
Adonai, die spreekt met macht,
verbreek het duister van de nacht!
 
 


Zeven O-antifonen

[van de website www.kerknet.be ]

De O-antifonen zijn eeuwenoude verzen waarmee we, in de dagen vóór Kerstmis, Christus aanroepen en uitzien naar zijn komst. De periode vanaf 17 december, de kerstnoveen, is bedoeld als een voorbereiding – in crescendo – op het hoogfeest van Kerstmis. Deze antifonen worden gezongen tijdens het getijdengebed, voor en na de Lofzang van Maria (Magnificat) en als vers voor het evangelie (alleluia-vers) tijdens de eucharistievieringen voorafgaand aan Kerstmis. Ze hebben allen eenzelfde structuur: een aanbiddende aanroeping tot Christus – telkens een titel uit het Oude Verbond die een heilsbelofte inhoudt – en een indringende smeekbede. Het gebruik van deze O-antifonen of Antiphonae Majores (grote antifonen) is wellicht al in de vroege middeleeuwen ontstaan. Ze zijn ook vandaag een uitgelezen kans tot bezinning of gebed in voorbereiding op het kerstfeest.     
 

O Sapientia / 17 december

O Wijsheid, voortgekomen uit de mond van de Allerhoogste;
Gij doordringt alle dingen met mildheid en kracht.
Kom nu en wijs ons uw wegen.

O Adonai / 18 december

O Adonaï (Heer), Leider van Israëls huis;
Gij zijt aan Mozes verschenen in het brandend braambos
en hebt hem de Wet gegeven op de Sinaï.
Kom nu en bevrijd ons met sterke hand.

O Radix Jesse / 19 december

O Wortel van Jesse, Gij zijt het teken waarop de volken hebben gewacht;
Voor U zullen koningen verstommen, de volken zullen tot U smeken.
Kom nu en bevrijd ons, wacht niet langer meer.

O Clavis David / 20 december

O Sleutel van David en scepter van Israëls huis;
wat Gij opent zal niemand meer sluiten,
wat Gij sluit, zal niemand meer openen.
Kom nu en bevrijd ons uit de kerker,
uit de duisternis en de schaduw van de dood.

 O Oriens / 21 december

O Dageraad, afglans van het eeuwig licht
en Zon van gerechtigheid.
Kom nu en verlicht hen die in duisternis leven,
die gezeten zijn in de schaduw van de dood.

 O Rex gentium / 22 december

O Koning der volkeren, zo lang verwacht.
Gij hoeksteen die alles één maakt.
Kom nu en red de mens die Gij uit aarde hebt gevormd.

 O Emmanuel / 23 december

O Emmanuel (God-met-ons), onze Wetgever en Koning,
verwachting der volkeren en hun Verlosser. 
Kom nu en red ons, Heer, onze God.