Vergeven, dat gaat zomaar niet !
- te goedkope (snelle) vergeving
- berouw nodig voor vergeving ?
- echte vergeving
De ruzie
Wat precies de aanleiding was, weet hij allang niet meer, maar woedend is
hij, woedend op zijn vrouw. De woorden stromen uit zijn mond, het ene nog
kwetsender dan het andere. Al zijn agressie en frustratie reageert hij op haar
af. Zwakjes stribbelt zij nog tegen, probeert hem te kalmeren en tot rede te
brengen, maar het mag niet baten. Hoe meer ze tegenspreekt, hoe heviger hij
tekeergaat. Tenslotte grijpt hij een oud Grieks beeldje van de kast en smijt het
kapot tegen de muur. Met dat het beeldje kapotspringt, knapt ook bij hem de
veer; min of meer verbijsterd staart hij naar de brokstukken en het geschrokken
gezicht van zijn vrouw. Een gevoel van schaamte en afkeer komt over hem, in
verband met wat hij gezegd en gedaan heeft, hij raapt het hoofd van het beeldje
op en gaat naar zijn vrouw toe en vraagt haar om vergeving. Hij zegt, dat hij
het allemaal niet zo bedoeld heeft, dat het hem spijt van dat beeldje en van
zijn woorden, of ze 't hem wil vergeven.
Zijn vrouw, die dergelijk onredelijke woede-uitbarstingen van hem wel gewend
is, is opgelucht dat het weer over is en ondanks dat hij haar inwendig wel
degelijk pijn heeft gedaan, antwoord zij: 'Oké, we praten er niet meer over, 't
is al goed, vergeven en vergeten, zand erover!'. Even later zetten ze de TV aan
en onder het kijken naar een familiekwis nemen de dingen langzaam maar zeker
weer hun gewone loop. Het leven gaat weer op de oude voet verder, alsof er niets
is gebeurd.... Toch als ze later naar bed gaan, knaagt er nog iets in zijn
hoofd. Hij heeft het gevoel, dat er iets niet helemaal in orde is, maar het is
te vaag om uit te spreken en ze hadden toch gezegd: vergeven en vergeten, we
praten er niet meer over. Ook zij voelt zich niet helemaal lekker. Ze heeft het
gevoel, dat zij en haar man weer iets verder uit elkaar zijn gedreven, dan
voorheen, maar ja, ze wil ook niet zeuren. En dat beeldje, nou ja, dat had ze
nog wel van haar moeder geërfd, maar ja, niks aan te doen. Iets ongelukkiger dan
de vorige nacht vallen ze tenslotte in slaap.
Goedkope vergeving
Bovenstaande ruzie is niet erg schokkend of buitengewoon, maar juist daarom
heel typerend voor de manier waarop in conflicten wordt omgegaan met
'vergeving'. De vergeving wordt snel gevraagd en ook vlot gegeven. Wat er
precies vergeven moet worden, wat er nou misging in die ruzie, waar de schuld en
de oorzaak ligt, het is blijkbaar allemaal van geen belang: Als er maar vergeven
wordt. Ik zou dit verschijnsel willen noemen (in navolging van Bonhoeffer's 'goedkope
genade') goedkope vergeving. Goedkope vergeving is een voorbarige
vergeving, is een onechte vergeving, is ten diepste geen vergeving. Het is een
'gebeuren' dat vergelijkbaar is met de spreekwoordelijke 'doofpot' waarin het
kwalijke wordt weggestopt. Het is een gebeuren waarbij het kwade wordt
weggemoffeld in plaats van serieus genomen. Of om het met een woordspel (helaas
in het Duits) te zeggen: Het kwade wordt 'zugedeckt' (toegedekt, gladgestreken)
in plaats van 'aufgedeckt' (blootgelegd, onthuld, aan de kaak gesteld).
In onze voorbeeldige ruzie is er gewerkt met goedkope vergeving, het kwade
wat daar speelde is 'met de mantel der vergeving' bedekt en dus woekert het
onderhuids nog voort.
De gevoelens van gekwetstheid bij de vrouw, de gevoelens van verbijstering
bij de man over zijn eigen daad, zijn voordat ze volledig aan het daglicht
konden komen al bezworen door de acte van vergeving: Zand erover! We praten er
niet meer over. Hierdoor lijkt in eerte instantie de rust gewaarborgd, de
relatiebreuk geheeld, maar dat is maar schijn. Niet enkel de vaas is bij de worp
van de man gesneuveld, ook in de vrouw is op dat moment (en bij elk kwetsend
woord voordien) iets kapot gegaan van binnen. En haar verdriet, haar pijn is
door haar vergevingswoord, niet weg. Het zit er nog steeds. Zij voelt het als ze
's avonds naar bed gaat, ze voelt het als ze haar man aanziet. Dat ze hem
eigenlijk niet meer vertrouwt, dat ze gekwetst is van binnen, dat is niet
weggenomen in hun vergevings-act. Ook - en laat dat evenzeer duidelijk zijn - de
man heeft zichzelf een kans ontnomen om zich te bekeren, zichzelf beter te leren
kennen, zichzelf te veranderen, door de confrontatie met zijn verbijstering over
en afkeer van zichzelf te ontlopen door snel om vergiffenis te vragen. Met
elkaar hadden zij van het kwade iets goeds kunnen maken, wanneer zij de
vergiffenis, die geen echte vergiffenis was, had ingehouden, had geweigerd en
plaats had gegeven aan haar píjn en haar woede en wanneer hij het had aangedurfd
om zich nou eens echt af te vragen, waarom hij nou zo tegen zijn vrouw sprak.
Hij had het misschien inderdaad wel niet zo bedoeld, maar hij heeft het wel
gezegd, hijzelf, bij volle bewustzijn. En gegarandeerd zullen zij, juist omdat
dat niet gebeurd is, omdat de wortel van het kwaad er nog rustig zit, nog verder
uiteen groeien en de ruzies zullen zich herhalen, als zij niet alsnog eerlijk
zijn ten opzichte van zichzelt en elkaar.
Dat alles is het gevolg van goedkope vergeving.
Berouw en bekering
Bij echte vergeving wordt het kwade niet toegedekt, maar'aufgedeckt',
onthuld, aan de kaak gesteld. Dat betekent twee dingen. Degene die kwaad heeft
gedaan, wordt verplicht om zichzelf te onderzoeken en volledig in te zien, wat
hij misdaan heeft. De draagwijdte van zijn draden, de werking van zijn woorden,
de volle omvang van zijn schuld moet hem bewust zijn.
Dat veronderstelt dus een bereidheid tot zelfonderzoek, tot eerlijk erkennen
en belijden van eigen fouten en tekortkomingen, van schuld. Dat betekent dat
echt berouw aan de basis ligt van de vraag om vergeving. En aan de andere kant
betekent het, dat degene aan wie kwaad is gedaan serieus moet worden genomen.
Vergeving is een relationeel gebeuren, het speelt zich af tussen mensen, heel
concreet, mensen van vlees en bloed, die lijden kunnen, die pijn gedaan kan
worden, die onherstelbaar beschadigd kunnen worden, die 'een beetje dood kunnen
gaan' van binnen. De pijn en het leed, de wonden en littekens van het
slachtoffer moeten volledig meewegen wanneer wij spreken over vergeving, ja
sterker nog: Wij moeten enorm oppassen om het slachtoffer niet nog eens extra
pijn te doen, door hem of haar te snel op te roepen het nu maar eens te vergeven
en te vergeten. Hoe vaak kom je het niet tegen, dat mensen nadat ze zwaar zijn
gekwetst door iemand die hun zeer nabij was, die zij vertrouwden, die zij
beminden, na een paar maanden al weer onder druk gezet worden - meestal door de
omgeving - om nou toch eindelijk eens te vergeven. Door dat te snel te eisen,
duw je de slachtotfers vaak nog díeper ín de put dan ze al zijn, kwets je ze
opnieuw.
Zo gemakkelijk gaat dat niet, psychologisch niet, maar theologisch
evenmin. Echte vergeving kan eerst geschieden wanneer een reeks andere
grond-woorden van het menselijke samen-leven hun beslag hebben gekregen.
Vergeving wordt dus pas dan een mogelijkheid, wanneer de mis-dadiger (hier
geheel letterlijk bedoeld!) zichzelf onderzoekt, zijn mis-daad erkent en vanuit
die houding (niet eisend, niet dwingend, dat kan nooit!) om vergeving vraagt.
Naast berouw hoort dan zeker ook het (bijbelse) grondwoord bekering (als
verandering) genoemd te worden. En bekering is naast een geestelijk gebeuren ook
een heel concreet gebeuren, dat zich kan uiten
in'boete-doening','genoeg-doening' pogingen om het'weer goed te maken' etc..
Bianchi heeft er terecht op gewezen dat dat zeer wezenlijke elementen zijn om op
een vruchtbare wijze met schuld en schuldgevoel te kunnen omgaan en dat die in
het strafrecht bijvoorbeeld node gemist worden.
Echte vergeving
Als dit alles is geschiedt en er dus recht is gedaan aan de ernst van de pijn
van het slachtoffer en aan de verantwoordelijkheid van de mis-dadiger voor zijn
eigen daden en zichzelf, dan kan er vergeving geschieden, als laatste en diepste
woord. En hier blijkt dan ook pas wat vergeving echt is. lets totaal anders dan
met een grote witmaker al het zwarte wegwassen, iets totaal anders dan: zand
erover, we praten er niet meer van. Veel mensen vinden, dat als je berouw hebt
getoond en een poging hebt gedaan om het weer goed te maken, dat dan vergeving
niet meer nodig is, dat je zo je schuld hebt afgekocht, betaald. Maar dat is nou
juist niet het geval.
Om dat duidelijk te maken, keren we even terug naar ons'voorbeeldig' echtpaar
met hun 'typische' ruzie.Laten wij eens veronderstellen, dat de man tot inzicht
zou zijn gekomen. Hij heeft oprecht berouw over zijn mis-daden, hij ziet maar al
te goed, hoezeer hij zijn vrouw onrecht heeft gedaan, hij heeft dat ook aan haar
bekend en zij hebben het uitgepraat. Hij heeft haar een nieuwe vaas gekocht
(Ming-dynastie) en hij spant zich tot het uiterste in om herhalingen in de
toekomst te voorkomen.Kortom hij gaat voorbeeldig om met zijn schuld. Dan nog
zou er een onbenoembare rest gebleven zijn, die hij niet meer kan goedmaken, met
alle geld en liefde van de wereld niet. Er is namelijk, zoals gezegd iets kapot
gegaan, en niet alleen die vaas (die ook door die Ming-vaas niet is
teruggekomen). Zijn woorden, zijn daden hebben bij haar een stukje van haar ziel
gedood. En een kwetsend woord, eenmaal uitgesproken kan niet meer herroepen
worden. De wond eenmaal geslagen zal altijd een litteken blijven, hoeveel
zalvende woorden nadien nog gesproken worden.
Een mensenleven, ieder mensenleven is een onomkeerbare geschiedenis. Een
verwoest leven, een doodgereden kind, een verkracht meisje, een angstig geworden
ziel, het kan niet meer hersteld worden, de verantwoordelijke kan door het
berouw, bekering of smartegeld zijn misdaad nooit meer ongedaan maken. Gedane
zaken nemen geen keer.
Deze historische component in het menselijk gebeuren maakt dan ook de daad
van vergeving tot zoiets unieks, en onmisbaars. Dààrom rest er tenslotte tussen
mis-dadiger en slachtoffer niets anders meer dan vergeving. Dan is het alleen
nog het vergevingswoord, vernomen uit de mond van het slachtoffer, dat de
relatie kan herstellen. En dan zal de mis-dadiger ook volledig beseffen, wat het
uitspreken van dat woord aan zijn slachtoffer moet kosten. Dan zal hij ook de
betekenis van 'genade' weer leren kennen, en hoe duur die is. Het echte
vergevingswoord is bijna een scheppingsdaad: het herschept een relatie tussen
twee mensen, die onherstelbaar geschonden was.
Het schept leven, waar het niet (meer) was. Misschien is het ook wel niet
voor niets, dat het woord 'vergeving' na de evangelieën steeds minder in de
bijbel voorkomt en bijvoorbeeld de apostel Paulus bijna alleen nog maar spreekt
over gerechtigheid (en verzoening), want echt vergeven kost stukken van mensen,
zozeer zelfs, dat Christus Jezus, rond wie een enorme golf van vergeving op gang
komt, tenslotte zijn eigen leven - al vergevend - moet weggeven als een lospríjs
voor velen. Het is dan ook enkel in het licht van dat kruis, waar niet te
verzoenen tegenstellingen worden opgengebroken en onvergeeflijke relatiebreuken
worden hersteld, dat mensen kunnen worden opgeroepen 'ook elkander te vergeven'.
Het is het hoogste wat de ene mens aan een ander kan doen. Laten wij dit woord
dan ook hooghouden, metterdaad.
Dick Wursten (artikel eerder verschenen in "De Open Poort")
|